Das Eisbergmodell der Kultur wird in den Kulturwissenschaften genutzt, um das Verhältnis von unmittelbar wahrnehmbarer und verborgener Kultur und die damit zusammenhängenden Ursachen für interkulturelle Kommunikationskonflikte zu visualisieren.
Die Eisberg-Metapher (Eisbergmodell) stammt von E. Hemingway, der sie in den 1930er Jahren verwendet, um seinen literarischen Stil zu veranschaulichen. Er war der Ansicht, ein Autor müsse nicht sämtliche Details über seine Hauptfigur preisgeben. Ausreichend wäre es, wenn lediglich die Spitze des Eisbergs, circa ein Achtel, zu erkennen sei.
Spitze des Eisbergs
Diese Metapher wurde später auf S. Freuds Theorie des Bewusstseins übertragen, welches die Basis für das Eisbergmodell der Kultur darstellt. Freud entwickelte die Theorie, dass menschliches Handeln nur zu einem kleinen Anteil bewusst bestimmt wird und entwarf vor diesem Hintergrund das Strukturmodell der Psyche. Hierbei entspricht das „Ich“ (Realitätsprinzip) dem bewussten Bereich der Persönlichkeit, der darüber entscheidet, welche Teile der unbewussten Persönlichkeitsbereiche („Es“ (Lustprinzip) und „Über-Ich“ (Moralitätsprinzip)) in der Wahrnehmungswelt realisiert werden. Verglichen mit einem Eisberg nimmt das bewusste „Ich“ also lediglich den kleineren, sichtbaren Teil, die Spitze des Eisbergs über der Wasseroberfläche ein. Die unbewussten Bereiche „Es“ und „Über-Ich“ machen den größeren, unter der Wasseroberfläche verborgenen Anteil aus.
Unter der Oberfläche
In Anlehnung an Freuds Instanzenmodell hat E. Schein das Eisbergmodell bezogen auf Organisationskultur weiterentwickelt. Verallgemeinert auf
Kultur bezogen sieht es folgendermaßen aus: Der kleinere Teil des Eisbergs, seine Spitze, steht für den sicht- und hörbaren, also schnell zu erkennenden Teil der Kultur (Sprache, Aussehen, Verhalten, …). Der weitaus größere Teil der Kultur (Normen, Werte, Glaube, Ideale, Traditionen, Erfahrungen, Rollenbilder, …) hingegen liegt „unter der Wasseroberfläche“ verborgen und ist somit nicht unmittelbar wahrnehmbar. Er beeinflusst den kleinen wahrnehmbaren Teil jedoch wesentlich und ist somit aufgrund seiner „Unsichtbarkeit“ oft die Ursache für interkulturelle Kommunikationskonflikte. Wissen um die verborgenen kulturellen Aspekte und ein sensibler Umgang mit ihnen kann die Gefahr solcher Missverständnisse eindämmen.
Literatur
Schein, Edgar H. (2006): Organisationskultur.
Motsching, Renate; Nykl, Ladislav (2009): Konstruktive Kommunikation.
Weiterführendes Lernmaterial: Interkulturell kompetent kommunizieren und handeln
українською мовою
Модель айсберга культури використовується в культурології для візуалізації взаємозв’язку між безпосередньо відчутною і прихованою культурою та пов’язаними з цим причинами міжкультурних комунікаційних конфліктів.
Метафора айсберга (модель айсберга) походить від Е. Хемінгуея, який використовував її в 1930-х роках для ілюстрації свого літературного стилю. Він вважав, що автор не зобов’язаний розкривати всі деталі про свого героя. Достатньо було б показати лише верхівку айсберга, приблизно восьму частину.
Верхівка айсберга
Ця метафора пізніше була застосована до теорії свідомості З. Фройда, яка лежить в основі айсбергової моделі культури. Фрейд розробив теорію про те, що людські дії лише незначною мірою визначаються свідомістю, і на цьому тлі сконструював структурну модель психіки. Тут „его“ (принцип реальності) відповідає свідомій сфері особистості, яка вирішує, які частини несвідомих сфер особистості („ід“ (принцип задоволення) і „супер-его“ (принцип моралі)) реалізуються в чуттєвому світі. У порівнянні з айсбергом, свідоме „я“, таким чином, займає лише меншу, видиму частину, верхівку айсберга над поверхнею води. Несвідомі області „ід“ і „суперего“ складають більшу частину, приховану під поверхнею води.
Під поверхнею
Наслідуючи модель З. Фрейда, Е. Шейн розвинув модель айсберга у застосуванні до організаційної культури. Узагальнено для
культури це виглядає наступним чином: Менша частина айсберга, його верхівка, означає видиму і чутну, тобто швидко впізнавану частину культури (мова, зовнішній вигляд, поведінка, …). Набагато більша частина культури (норми, цінності, переконання, ідеали, традиції, досвід, зразки для наслідування, …), з іншого боку, прихована „під поверхнею води“ і тому не відразу сприймається. Однак він суттєво впливає на ту невелику частину, яка сприймається, і тому часто є причиною конфліктів у міжкультурній комунікації через свою „невидимість“. Знання про приховані культурні аспекти та делікатне поводження з ними може зменшити небезпеку таких непорозумінь.
на русском языке
Модель айсберга культуры используется в культурологии для визуализации отношений между непосредственно воспринимаемой и скрытой культурой и связанных с этим причин конфликтов межкультурной коммуникации.
Метафора айсберга (модель айсберга) принадлежит Э. Хемингуэю, который использовал ее в 1930-х годах для иллюстрации своего литературного стиля. Он считал, что автору не обязательно раскрывать все подробности о своем главном герое. Достаточно, чтобы была видна только верхушка айсберга, примерно восьмая часть.
Верхушка айсберга
Позже эта метафора была применена к теории сознания С. Фрейда, которая легла в основу модели айсберга культуры. Фрейд разработал теорию о том, что действия человека сознательно детерминированы лишь в малой степени, и на этом фоне создал структурную модель психики. Здесь „эго“ (принцип реальности) соответствует сознательной области личности, которая решает, какие части бессознательных областей личности („ид“ (принцип удовольствия) и „суперэго“ (принцип морали)) реализуются в перцептивном мире. По сравнению с айсбергом, сознательное „Я“, таким образом, занимает только меньшую, видимую часть, верхушку айсберга над поверхностью воды. Бессознательные области „ид“ и „суперэго“ составляют большую часть, скрытую под поверхностью воды.
Под поверхностью
Следуя инстанционной модели Фрейда, Э. Шейн развил модель айсберга применительно к организационной культуре. В обобщенном виде
культуры она выглядит следующим образом: Меньшая часть айсберга, его вершина, обозначает видимую и слышимую, т.е. быстро узнаваемую часть культуры (язык, внешний вид, поведение, …). Гораздо большая часть культуры (нормы, ценности, убеждения, идеалы, традиции, опыт, образцы для подражания, …), с другой стороны, скрыта „под поверхностью воды“ и поэтому не воспринимается сразу. Однако он оказывает значительное влияние на небольшую воспринимаемую часть и поэтому часто является причиной межкультурных коммуникационных конфликтов из-за своей „невидимости“. Знание о скрытых культурных аспектах и чуткое отношение к ним может сдержать опасность такого непонимания.
eesti keeles
Kultuuriteadustes kasutatakse kultuuri jäämäe mudelit, et visualiseerida vahetult tajutava ja varjatud kultuuri ning sellega seotud kultuuridevaheliste kommunikatsioonikonfliktide põhjuste vahelist suhet.
Jäämäe metafoor (jäämäe mudel) pärineb E. Hemingwaylt, kes kasutas seda 1930. aastatel oma kirjandusliku stiili illustreerimiseks. Ta uskus, et autor ei pea oma peategelase kohta kõiki üksikasju avaldama. Piisab, kui näha oleks vaid jäämäe tipp, umbes kaheksandik.
Jäämäe tipp
Seda metafoori rakendati hiljem S. Freudi teadvuse teoorias, mis on aluseks kultuuri jäämäe mudelile. Freud töötas välja teooria, et inimese tegevus on vaid vähesel määral teadlikult määratud, ja kujundas selle taustal psüühika struktuurimudeli. Selles vastab „ego“ (reaalsuse printsiip) isiksuse teadvustatud piirkonnale, mis otsustab, millised alateadliku isiksuse piirkondade („id“ (naudinguprintsiip) ja „superego“ (moraaliprintsiip) osad realiseeruvad tajumaailmas. Võrreldes jäämäega hõivab teadlik „mina“ seega ainult väiksema, nähtava osa, jäämäe tipu üle veepinna. Teadvustamata alad „id“ ja „superego“ moodustavad suurema osa, mis on peidetud veepinna alla.
Pinna all
Järgides Freudi instantsi mudelit, on E. Schein arendanud jäämäe mudelit edasi seoses organisatsioonikultuuriga. Üldistatud
kultuurile näeb see välja nii: Jäämäe väiksem osa, selle tipp, tähistab kultuuri nähtavat ja kuuldavat, st kiiresti äratuntavat osa (keel, välimus, käitumine, …). Kultuuri palju suurem osa (normid, väärtused, uskumused, ideaalid, traditsioonid, kogemused, eeskujud, …) seevastu asub „veepinna all“ ja ei ole seega kohe tajutav. See mõjutab aga oluliselt väikest tajutavat osa ja on seega sageli kultuuridevaheliste kommunikatsioonikonfliktide põhjuseks oma „nähtamatuse“ tõttu. Varjatud kultuuriliste aspektide tundmine ja nende tundlik käsitlemine võib ohjeldada selliste arusaamatuste ohtu.
suomeksi
Kulttuurin jäävuorimallia käytetään kulttuurintutkimuksessa havainnollistamaan välittömästi havaittavan ja piilokulttuurin välistä suhdetta ja siihen liittyviä syitä kulttuurienvälisen viestinnän konflikteihin.
Jäävuorimetafora (jäävuorimalli) on peräisin E. Hemingwaylta, joka käytti sitä 1930-luvulla havainnollistamaan kirjallista tyyliään. Hän uskoi, että kirjailijan ei tarvitse paljastaa kaikkia yksityiskohtia päähenkilöstään. Riittäisi, jos vain jäävuoren kärki, noin kahdeksasosa, näkyisi.
Jäävuoren huippu
Tätä metaforaa sovellettiin myöhemmin S. Freudin tietoisuusteoriaan, johon kulttuurin jäävuorimalli perustuu. Freud kehitti teorian, jonka mukaan ihmisen toiminta on vain vähäisessä määrin tietoisesti määräytyvää, ja suunnitteli tätä taustaa vasten psyyken rakennemallin. Siinä „ego“ (todellisuusperiaate) vastaa persoonallisuuden tietoista aluetta, joka päättää, mitkä tiedostamattomien persoonallisuusalueiden („id“ (mielihyväperiaate) ja „superego“ (moraaliperiaate)) osat toteutuvat havaintomaailmassa. Jäävuoreen verrattuna tietoinen „minä“ sijaitsee siis vain pienemmässä, näkyvässä osassa, jäävuoren kärjessä veden pinnan yläpuolella. Tietämättömät alueet „id“ ja „superego“ muodostavat suuremman osan, joka on piilossa veden pinnan alla.
Pinnan alla
Freudin instanssimallin jälkeen E. Schein on kehittänyt jäävuorimallia edelleen suhteessa organisaatiokulttuuriin. Yleistettynä
kulttuuriin se näyttää seuraavalta: Jäävuoren pienempi osa, sen kärki, edustaa kulttuurin näkyvää ja kuultavaa eli nopeasti tunnistettavaa osaa (kieli, ulkonäkö, käyttäytyminen jne.). Kulttuurin paljon suurempi osa (normit, arvot, uskomukset, ihanteet, perinteet, kokemukset, roolimallit, …) sen sijaan on piilossa „vedenpinnan alla“ eikä siten ole välittömästi havaittavissa. Se vaikuttaa kuitenkin merkittävästi pieneen havaittavissa olevaan osaan ja on siten usein syynä kulttuurienvälisiin viestintäristiriitoihin „näkymättömyytensä“ vuoksi. Piilossa olevien kulttuuristen näkökohtien tunteminen ja niiden herkkä käsittely voi hillitä tällaisten väärinkäsitysten vaaraa.