Volk

De Duden hebben verschillende hoofd- en subcategorieën onder de term Volk. Sinds de 20e eeuw telt het Grimm’sche Wörterbuch zelfs een totaal van 15 hoofdbetekenissen en negen subbetekenissen. In het sociologisch woordenboek is het volgende te vinden: „Gemeenschap van mensen verbonden door gemeenschappelijk historisch en cultureel erfgoed, samenlevend binnen bepaalde staatsgrenzen (Staatsvolk)“ (Reinhold 2017, 710).

Om de uitgebreide woordbetekenissen en connotaties te begrijpen, is het noodzakelijk om de historische context in ogenschouw te nemen.

Het volk in de loop van de tijd

Het woord Volk, hoewel niet duidelijk geattesteerd, maar wel vermeld door de meeste woordenboeken, is afgeleid van het Germaanse fulka „volk, volk van de oorlog“ (vgl. Kluge 1963, 825; vgl. Pfeifer 1989). Volgens het woordenboek van Grimm is de oudste betekenis het gesloten detachement van krijgers (Oud-Slavisch plŭkŭ „kriegsschar, kämpfende schar“) (vgl. Grimm 1854-1961, 455). Naast de militaire volksterm, die de gewapende troepen aanduidde, was er ook de theologische term Gods volk. Pas in de 17e eeuw, niet in de laatste plaats als gevolg van de Franse Revolutie, ontstond de term Staatsvolk, die vandaag de dag nog steeds wordt gebruikt (vgl. Retterrath 2016, 33).

Tot in de 19e eeuw ontwikkelde zich een grote verscheidenheid aan woordgebruiken. Wat de betekenissen echter gemeen hebben, is dat ze verwijzen naar een abstracte, denkbeeldige of echte menigte mensen die met elkaar verbonden zijn door religie, traditie, taal of een speciaal doel en/of vergelijkbare kenmerken hebben.

Wisselende connotaties

„In het huidige politieke gebruik wordt het woord Volk zelden gebruikt“, zegt Jörn Retterath in zijn boek Was ist ein Volk? De geschiedenis laat ook verschillende verschijningsvormen van het gebruik van het woord zien. Dit komt waarschijnlijk door de wisselende connotaties in de loop van de geschiedenis. Terwijl in de Middeleeuwen het woord Volk werd opgevat als een ‚lagere klasse‘ (het gewone volk) in tegenstelling tot de adel en dus grotendeels een negatieve connotatie had, werd het na de Franse Revolutie (1789) en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776) opgevat als de ‚totaliteit van alle burgers met gelijke rechten‘ en kreeg het daardoor een positieve lading. In plaats van de grens binnen de samenleving te trekken, werd hij er omheen getrokken (vgl. Retterrath 2016).

Het woord Volk, nog alomtegenwoordig in de Weimarrepubliek, diskwalificeerde zichzelf als een onbevooroordeelde uitdrukking door de toe-eigeningspoging van de nationaalsocialisten (vgl. Retterrath 2016).

We kunnen erop wijzen dat de geschiedenis van de betekenis van het woord nauw verbonden is met de politieke en historisch-sociale ontwikkeling. Kluge schrijft verder in zijn etymologisch woordenboek van de Duitse taal over dit onderwerp: „de emotionele toon hangt af van de houding en stemming van de spreker.“ (Kluge 1963, 825)

„Wij zijn het volk?

Christian Böttger, in zijn boek Ethnos. Der Nebel um den Volksbegriff (De mist rond het begrip volk) de vraag of er nog wel zoiets bestaat als een volk of dat volkeren ideologische constructies uit het verleden zijn waarvoor in onze geglobaliseerde wereld geen plaats meer is. Dit zijn vragen die op dit moment moeten worden beantwoord, waarmee hij verwijst naar het politiek en medisch onderdrukte concept van een volk.

Ook het bestaan van een ‚wij-gevoel‘ op basis van een gemeenschap van afkomst en cultuur of een volksbewustzijn is een discussie waard in een tijd waarin marginale politieke stemmen luider worden door het immigratiebeleid (vgl. Böttger 2014).

De term natie wordt vaak synoniem gebruikt.

Literatuur

Böttger, Christian (2014): Ethnos. De mist rond het begrip natie. Schnellnach: Lindenbaum.

Duden, Online editie: https://www.duden.de/rechtschreibung/Volk [20.06.2018].

Grimm, Jacob u. Wilhelm (1854-1961): Duits Woordenboek. http://www.woerterbuchnetz.de/DWB?lemma=volk [14.06.2018].

Kluge, Friedrich (1963): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 19e ed. Berlijn: de Gruyter.

Reinhold, Gerd (2017): Soziologie-Lexikon. Berlijn/Bosten: Oldenburg Wissenschaftsverlag.

Retterrath, Jörn (2016): „Wat is het volk?“: Volks- und Gemeinschaftskonzepte der politischen Mitte in Deutschland 1917-1924. Berlijn: de Gruyter.