Uprzedzenia

Stereotypy i uprzedzenia mają twarz Janusa.

„Uprzedzenie jest dzieckiem ignorancji“. (William Hazlitt)

Opis pojęć

Stereotypy i uprzedzenia są wszechobecne. Ale: co dokładnie oznaczają te dwa terminy?

Walter Lippmann po raz pierwszy użył terminu stereotyp w swojej książce Public Opinion z 1922 roku, aby opisać struktury społeczne w społeczeństwie (por. Gardner 1994, 1-5). Scharakteryzował on stereotypy jako „obrazy w naszych głowach“ (Lippmann 1922, 98). W języku potocznym terminy stereotyp i uprzedzenie są często używane jako synonimy, choć należy je od siebie odróżniać. Stereotypy to niejasne wyobrażenia o tym, jacy są ludzie (Hiszpanie są namiętni, Niemcy pozbawieni poczucia humoru, Amerykanie egocentryczni). Można je rozumieć jako uogólnione przekonania, jako obrazy w naszych głowach na temat pewnych grup ludzi. Z drugiej strony, uprzedzenia są silniejsze w ocenie (np.: Wszyscy muzułmanie to terroryści). Mają one wymiar działania. Bezrefleksyjne stereotypy mogą stać się uprzedzeniami w konkretnych sytuacjach życiowych, tj. prowadzić do rzeczywistych zachowań lub działań. Uprzedzenia są również bardziej naładowane emocjonalnie.

Stereotypy są wynikiem rozwoju historyczno-politycznego, geograficznego i społecznego (por. Friesenhahn), są zatem konstruowane społecznie. Są one statyczne, o ile można zaobserwować zadziwiającą trwałość w obliczu nowych informacji: stereotypy są bardzo rozpowszechnione i czasami utrzymują się przez wieki (por. stare tzw. tabele etniczne z XVII wieku).

Jest jeszcze jedna osobliwość: stereotypy i przedsądowe idee mają twarz Janusa. Co to oznacza? To metafora. Janus był rzymskim bogiem. Jest dwulicowy i symbolizuje ambiwalencję. Stereotypy pełnią użyteczne funkcje, ale mają też ciemne strony – dlatego mają twarz Janusa. Thomas wymienia sześć funkcji stereotypów i uprzedzeń: funkcję orientacji, funkcję adaptacji, funkcję obrony, funkcję autoprezentacji, funkcję demarkacji i tożsamości, a także funkcję kontroli i uzasadnienia (por. Thomas 2006, 4-7).

Zredukowane funkcjonalnie, możemy mówić o trzech funkcjach, które charakteryzują janusową twarz. Stereotypy i uprzedzenia upraszczają i redukują złożoność. W ten sposób pomagają nam orientować się w niemal niemożliwym do opanowania świecie. W ten sposób spełniają one ważną funkcję poznawczą.

Dzięki stereotypowym wyobrażeniom i uprzedzeniom odróżniamy się od innych. Wzmacniamy poczucie przynależności do własnej grupy. „My jesteśmy tacy, a oni są inni!“. Stereotypy i uprzedzenia pełnią zatem również funkcję społeczną. Wiele stereotypów i uprzedzeń daje nam poczucie wyższości nad innymi. Na pierwszy rzut oka nie wydaje się to zbyt sympatyczne, ale z psychologicznego punktu widzenia jest to korzystne: czujemy się wzmocnieni w naszej pewności siebie. Stereotypy spełniają zatem ważną funkcję afektywną. Jednak każda z wymienionych przydatnych funkcji ma również wadę. Wielką wadą uproszczeń jest to, że ważne szczegóły i cechy szczególne pozostają nieuwzględnione. Różnorodność, nawet w obrębie jednej kultury, jest zaniedbywana i wszyscy są zlepiani razem.

Silne poczucie przynależności do grupy jest ważne. Ale może również prowadzić do wykluczania innych, ponieważ nasze stereotypowe wyobrażenia mówią, że dana osoba nie „pasuje“ do nas.

Poczucie własnej wartości jest ważne i wszyscy chcemy czuć się ze sobą dobrze. Ale czy to oznacza, że musimy dewaluować siebie nawzajem? I dokąd to prowadzi? Granice między wyższością a arogancją zacierają się. Stereotypy mają twarz Janusa.

Dzięki tej wiedzy możemy krytycznie przeanalizować nasze stereotypowe pomysły i uprzedzenia, gdy spotykamy innych ludzi.

Literatura

Friesenhahn, Günter: Stereotypy i uprzedzenia. W: Moduł „Uczenie się międzykulturowe“ na portalu Fachstelle für Internationale Jugendarbeit der Bundesrepublik Deutschland e. V. (Centrum Międzynarodowej Pracy z Młodzieżą Republiki Federalnej Niemiec). IJAB : https://www.dija.de/fileadmin/medien/downloads/Dokumente/Guenter2IKL.pdf [16.11.2017].

Ganter, Stephan (1997): Stereotypy i uprzedzenia: Konceptualizacja, operacjonalizacja i pomiar. Mannheim: Centrum Europejskich Badań Społecznych w Mannheim.

Gardner, R. C. (1994): Stereotypy jako zgodne przekonania. W: Zanna, Mark P./ Olson, James M. (red.): The Psychology of Prejudice (The Ontario Symposium on Personality and Social Psychology, 7) Hillsdale: Lawrence Erlbaum, 1-5.

Lippmann, Walter (1992): Public Opinion. New York: Harcourt Brace.

Quasthoff, Uta (1998): Wkład w dynamizację badań nad stereotypami. W: Heinemann, Margot (red.): Sprachliche und soziale Stereotype (= Forum angewandte Linguistik). Frankfurt nad Menem: Peter Lang, 47-72.

Thomas, Alexander (2006): Znaczenie uprzedzeń i stereotypów w działaniach międzykulturowych. W: Interculture Journal. Vol. 5, No. 2.