Teorie spiskowe

Teorie spiskowe definiuje się jako działania, które sugerują, że inni ludzie, na przykład potężni politycy lub wpływowi przedsiębiorcy, potajemnie realizują złe zamiary. Rzekomo planują coś, co da im przewagę i zaszkodzi wszystkim innym ludziom. Spiskowcy są zatem antydemokratyczną grupą, która sprzeciwia się większości populacji i działa przeciwko niej (por. Appel i Mehretab, 2019). W ten sposób powstaje obraz wroga. Teoretycy spiskowi próbują udowodnić teorię spiskową, mieszając fakty i wymyślone informacje. Nie ma jednak możliwych do udowodnienia dowodów na teorię spiskową (por. Schneider i Toyka-Seid, 2020).

Teorie spiskowe i ideologie spiskowe

W literaturze rozróżnia się teorie spiskowe i ideologie spiskowe. Teoria spiskowa, a także hipoteza spiskowa sugerują, że spisek można przetestować pod kątem stwierdzeń empirycznych, co pozwala również na jego korektę. Jeśli na podstawie badania empirycznego w celu zweryfikowania prawdziwości tej teorii zostanie ustalone, że nie ma wystarczających dowodów na poparcie tej teorii, jest ona odrzucana (por. Lpb). Z drugiej strony mówimy o ideologii spiskowej, jeśli teoria spiskowa jest nadal utrzymywana pomimo dowodów przeciwnych. Ludzie, którzy wierzą w takie ideologie, są również nazywani wyznawcami spisków. „Podobnie jak totalitarne ideologie polityczne, ideologie spiskowe również reprezentują absolutne roszczenie do prawdy z wyraźnie identyfikowalnym obrazem wroga“. (Lpb)

Przyczyny

Zidentyfikowano trzy różne motywy wiary w teorie spiskowe. Motyw epistemiczny występuje głównie w przypadku złożonych systemów i zjawisk. Teorie spiskowe oferują uproszczenie złożonych faktów do zrozumiałych wyjaśnień z prostym schematem przyjaciel-wróg. Jednym z przykładów jest zaprzeczanie zmianom klimatycznym spowodowanym przez człowieka. Jest to zjawisko naukowe, które jest niezwykle złożone i było przedmiotem wielu badań, ale nie można go w pełni zrozumieć. Zaprzeczanie zmianom poprzez rzekomo proste wyjaśnienia zmniejsza złożoność, z którą należy się zmierzyć.

Drugi motyw dotyczy radzenia sobie z utratą kontroli i poczuciem bezsilności (motyw egzystencjalny). Pojawia się, gdy ludzie czują, że nie mają kontroli nad swoim życiem i czują się zagrożeni przez zewnętrzne niebezpieczeństwa. Ludzie w takich sytuacjach są bardziej otwarci na teorie spiskowe i chętniej w nie wierzą.

Trzeci motyw, motyw społeczny, obejmuje kompensację niepewności i poczucia wykluczenia. Teorie spiskowe służą poprawie samopoczucia i mogą zapewnić identyfikację grupy lub osoby (por. Appel i Mehretab, 2019).

Teorie spiskowe na przestrzeni wieków

Teorie spiskowe zyskują coraz większą popularność i uwagę w czasach wielkiej niepewności i kryzysu. Nie są one zatem zjawiskiem unikalnym dla ponowoczesności, ale pojawiały się wielokrotnie w historii ludzkości. Na przykład w XIV wieku wraz z rozprzestrzenianiem się dżumy w Europie. Nawet wtedy kozła ofiarnego znaleziono w Żydach i zaserwowano obraz starego wroga. Zgodnie z ówczesnymi teoriami spiskowymi, to właśnie oni mieli być winni zarazy i musieli stawić czoła prześladowaniom i represjom (por. Appel i Mehretab, 2019). Innym przykładem jest legenda o ciosie w plecy. W tej legendzie zdrada demokratycznej lewicy, a także komunistów i Żydów wobec niemieckiego Wehrmachtu jest wymieniana jako przyczyna klęski w I wojnie światowej. Legenda „ciosu w plecy“ służyła nie tylko wzmocnieniu własnego wizerunku Niemiec, ale także legitymizacji polityki narodowych socjalistów (por. Lpb). W dzisiejszych czasach można zaobserwować zwiększone występowanie różnych teorii spiskowych. Wiedza ekspertów i autorytetów traci na znaczeniu wśród zwolenników teorii spiskowych, a postrzegane prawdy stanowią podstawę decyzji. Niemniej jednak ważne jest, aby być otwartym na odmienne opinie w dyskursie społecznym. Jeśli teorie są oparte na faktach i oparte na solidnych podstawach, nie należy ich lekceważyć jako narracji spiskowych, ale powinna nastąpić krytyczna debata. W przeciwnym razie może dojść do nieuzasadnionej dyskredytacji i ramowania odpowiednika, co uniemożliwi dyskurs społeczny (por. Douglas i in. 2019).

Również w następstwie pandemii koronawirusa można zaobserwować zwiększoną uwagę różnych teorii spiskowych i logiki spiskowej. Obejmują one zarówno celowe zniszczenie systemu gospodarczego, jak i zaprzeczenie istnienia wirusów. Niektóre z tych teorii i twierdzeń są ze sobą sprzeczne, ale mimo to zyskują na popularności, a ostatnio były również przedmiotem dyskusji na Federalnej Konferencji Prasowej (por. Federalna Konferencja Prasowa, 31.08.2020).

Bibliografia

Schneider, Gerd i Toyka-Seid Christiane (2020): Das junge Politik-Lexikon von www.hanisauland.de, Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung.

Landeszentrale für politische Bildung. www.lpb-bw.de/verschwoerungstheorien.

Appel i S. Mehretab (2019). The Psychology of the Postfactual: On Fake News, „Lügenpresse“, Clickbait & Co. conspiracy theories (s. 117-126).

Douglas, Karen, Uscinski, Joseph, Sutton, Robbie M., Cichocka, Aleksandra, Nefes, Turkay, Ang, Chee Siang, Deravi, Farzin (2019): Zrozumienie teorii spiskowych. Advances in Political Psychology, 40 (S1). pp. 3-35.

Rząd federalny: www.bundesregierung.de/breg-de/suche/regierungspressekonferenz-vom-31-august-2020-1781420.