Teorie spiskowe definiuje się jako działania, które sugerują, że inni ludzie, na przykład potężni politycy lub wpływowi przedsiębiorcy, potajemnie realizują złe zamiary. Rzekomo planują coś, co da im przewagę i zaszkodzi wszystkim innym ludziom. Spiskowcy są zatem antydemokratyczną grupą, która sprzeciwia się większości populacji i działa przeciwko niej (por. Appel i Mehretab, 2019). W ten sposób powstaje obraz wroga. Teoretycy spiskowi próbują udowodnić teorię spiskową, mieszając fakty i wymyślone informacje. Nie ma jednak możliwych do udowodnienia dowodów na teorię spiskową (por. Schneider i Toyka-Seid, 2020).
Teorie spiskowe i ideologie spiskowe
W literaturze rozróżnia się teorie spiskowe i ideologie spiskowe. Teoria spiskowa, a także hipoteza spiskowa sugerują, że spisek można przetestować pod kątem stwierdzeń empirycznych, co pozwala również na jego korektę. Jeśli na podstawie badania empirycznego w celu zweryfikowania prawdziwości tej teorii zostanie ustalone, że nie ma wystarczających dowodów na poparcie tej teorii, jest ona odrzucana (por. Lpb). Z drugiej strony mówimy o ideologii spiskowej, jeśli teoria spiskowa jest nadal utrzymywana pomimo dowodów przeciwnych. Ludzie, którzy wierzą w takie ideologie, są również nazywani wyznawcami spisków. „Podobnie jak totalitarne ideologie polityczne, ideologie spiskowe również reprezentują absolutne roszczenie do prawdy z wyraźnie identyfikowalnym obrazem wroga“. (Lpb)
Przyczyny
Zidentyfikowano trzy różne motywy wiary w teorie spiskowe. Motyw epistemiczny występuje głównie w przypadku złożonych systemów i zjawisk. Teorie spiskowe oferują uproszczenie złożonych faktów do zrozumiałych wyjaśnień z prostym schematem przyjaciel-wróg. Jednym z przykładów jest zaprzeczanie zmianom klimatycznym spowodowanym przez człowieka. Jest to zjawisko naukowe, które jest niezwykle złożone i było przedmiotem wielu badań, ale nie można go w pełni zrozumieć. Zaprzeczanie zmianom poprzez rzekomo proste wyjaśnienia zmniejsza złożoność, z którą należy się zmierzyć.
Drugi motyw dotyczy radzenia sobie z utratą kontroli i poczuciem bezsilności (motyw egzystencjalny). Pojawia się, gdy ludzie czują, że nie mają kontroli nad swoim życiem i czują się zagrożeni przez zewnętrzne niebezpieczeństwa. Ludzie w takich sytuacjach są bardziej otwarci na teorie spiskowe i chętniej w nie wierzą.
Trzeci motyw, motyw społeczny, obejmuje kompensację niepewności i poczucia wykluczenia. Teorie spiskowe służą poprawie samopoczucia i mogą zapewnić identyfikację grupy lub osoby (por. Appel i Mehretab, 2019).
Teorie spiskowe na przestrzeni wieków
Teorie spiskowe zyskują coraz większą popularność i uwagę w czasach wielkiej niepewności i kryzysu. Nie są one zatem zjawiskiem unikalnym dla ponowoczesności, ale pojawiały się wielokrotnie w historii ludzkości. Na przykład w XIV wieku wraz z rozprzestrzenianiem się dżumy w Europie. Nawet wtedy kozła ofiarnego znaleziono w Żydach i zaserwowano obraz starego wroga. Zgodnie z ówczesnymi teoriami spiskowymi, to właśnie oni mieli być winni zarazy i musieli stawić czoła prześladowaniom i represjom (por. Appel i Mehretab, 2019). Innym przykładem jest legenda o ciosie w plecy. W tej legendzie zdrada demokratycznej lewicy, a także komunistów i Żydów wobec niemieckiego Wehrmachtu jest wymieniana jako przyczyna klęski w I wojnie światowej. Legenda „ciosu w plecy“ służyła nie tylko wzmocnieniu własnego wizerunku Niemiec, ale także legitymizacji polityki narodowych socjalistów (por. Lpb). W dzisiejszych czasach można zaobserwować zwiększone występowanie różnych teorii spiskowych. Wiedza ekspertów i autorytetów traci na znaczeniu wśród zwolenników teorii spiskowych, a postrzegane prawdy stanowią podstawę decyzji. Niemniej jednak ważne jest, aby być otwartym na odmienne opinie w dyskursie społecznym. Jeśli teorie są oparte na faktach i oparte na solidnych podstawach, nie należy ich lekceważyć jako narracji spiskowych, ale powinna nastąpić krytyczna debata. W przeciwnym razie może dojść do nieuzasadnionej dyskredytacji i ramowania odpowiednika, co uniemożliwi dyskurs społeczny (por. Douglas i in. 2019).
Również w następstwie pandemii koronawirusa można zaobserwować zwiększoną uwagę różnych teorii spiskowych i logiki spiskowej. Obejmują one zarówno celowe zniszczenie systemu gospodarczego, jak i zaprzeczenie istnienia wirusów. Niektóre z tych teorii i twierdzeń są ze sobą sprzeczne, ale mimo to zyskują na popularności, a ostatnio były również przedmiotem dyskusji na Federalnej Konferencji Prasowej (por. Federalna Konferencja Prasowa, 31.08.2020).
Bibliografia
Schneider, Gerd i Toyka-Seid Christiane (2020): Das junge Politik-Lexikon von www.hanisauland.de, Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung.
Landeszentrale für politische Bildung. www.lpb-bw.de/verschwoerungstheorien.
Appel i S. Mehretab (2019). The Psychology of the Postfactual: On Fake News, „Lügenpresse“, Clickbait & Co. conspiracy theories (s. 117-126).
Douglas, Karen, Uscinski, Joseph, Sutton, Robbie M., Cichocka, Aleksandra, Nefes, Turkay, Ang, Chee Siang, Deravi, Farzin (2019): Zrozumienie teorii spiskowych. Advances in Political Psychology, 40 (S1). pp. 3-35.
Rząd federalny: www.bundesregierung.de/breg-de/suche/regierungspressekonferenz-vom-31-august-2020-1781420.