Tabu

Termin tabu wywodzi się z polinezyjskiego języka Tonga (‚tapu‘ o. ‚ta pu‘) i został udokumentowany w trakcie podróży morskich Jamesa Cooka, po których termin ten przyjął się również w Europie. Pierwotnie polinezyjski termin miał konotacje religijno-magiczne (por. Freud 2014, 635) i mógł odnosić się zarówno do czegoś świętego, nietykalnego, jak i nieczystego, zakazanego (por. tamże, 629). Chociaż termin ten wywodzi się z przestrzeni kulturowej Polinezji, jest to zjawisko międzykulturowe, które można również znaleźć w każdej innej kulturze (por. Wundt 1926).

Zjawisko międzykulturowe

W dzisiejszym użyciu językowym tabu jest głęboko zinternalizowanym społecznie zakazem, który jako niepisane i częściowo nieświadome prawo wymaga od członków grupy kulturowej pewnego zaniechania lub milczenia (por. „badania nad tabu“). To międzykulturowe zjawisko tabu społecznego było badane między innymi przez Jamesa G. Frazera (1854-1941) i trafiło do dyskursu naukowego najpóźniej od czasu napisania Totemu i tabu przez wiedeńskiego psychoanalityka Zygmunta Freuda (1856-1939). Podczas gdy Frazer jako pierwszy opisał tabu jako zjawisko międzykulturowe, które służy konsolidacji systemu porządku społecznego, Freud podobnie postrzega tabu jako indywidualne zjawisko psychologiczne (por. Emrich 2015, 13), które służy tłumieniu pewnych pragnień. „Podstawą tabu jest zakazane działanie, do którego istnieje silna skłonność w nieświadomości“ (Freud 2014, s. 641), co wyjaśniałoby również zasadniczo ambiwalentny stosunek do tabu, obejmujący zarówno podziw, jak i wstręt (por. tamże, 636). W międzyczasie tabu stało się przedmiotem różnych dyscyplin, takich jak psychologia, socjologia, etnologia, religioznawstwo, kulturoznawstwo czy językoznawstwo.

Rodzaje tabu

Istnieją różne rodzaje tabu, takie jak tabu religijne, tabu związane z płcią lub tabu grzecznościowe. Można dalej rozróżnić tabu, które są skierowane na działania, komunikację i pewne koncepcje, przedmioty, miejsca, myśli, a nawet emocje (por. Balle). Jeśli jednak tabu odnosi się do konkretnego obiektu lub osoby, należy wspomnieć, że to nie sam obiekt objęty tabu jest uważany za zabroniony, ale raczej pewne działanie lub postawa wobec niego (por. Scholz), a mianowicie dotykanie, patrzenie, nazywanie lub myślenie o obiekcie objętym tabu w jakiś sposób.

Często tematami tabu są na przykład śmierć, choroba, wydalanie i niektóre funkcje organizmu, menstruacja, genitalia, seksualność w ogóle lub poszczególnych grup, takich jak osoby starsze lub upośledzone, uzależnienia, a także mówienie o niezadowoleniu z przypisanej roli płciowej (rola matki/opiekuna), problemy psychologiczne lub ogólnie negatywne emocje. Tabu często zakazuje również kazirodztwa, kanibalizmu, jedzenia określonych zwierząt lub produktów, konkretnych debat politycznych lub oskarżeń o „zakazy mowy“ przeciwko podmiotom poprawności politycznej*.

Tabu a zakazy

Chociaż tabu oznacza coś zakazanego, zwykle odróżnia się je od konwencjonalnego zakazu. Podczas gdy normalny zakaz jest wyraźnie nauczany, tabu jest domyślnie internalizowane we wczesnym dzieciństwie zgodnie z socjalizacją w ramach kulturowych. Podobnie, naruszenia tabu nie są karane w taki sam sposób jak naruszenia zakazów, ale często wywołują reakcje takie jak wstyd lub obrzydzenie (por. Reimann 1989, 421) i są społecznie sankcjonowane (por. Kraft 2004, 9-15). Podczas gdy o zakazach można rozmawiać, a nawet dyskutować, „[tabu] w rzeczywistości zakazują się same. […] zakazy tabu nie mają żadnego uzasadnienia […]; niezrozumiałe dla nas, wydają się oczywiste dla tych, którzy są pod ich panowaniem“ (Freud 2014, 629). Można zatem zauważyć, że nawet dyskurs na temat istniejącego tabu jest tabuizowany (por. Balle). A „najdziwniejsze jest chyba to, że ten, komu udało się przekroczyć takie tabu, sam ma charakter tego, co zakazane […]“ (Freud 2014, 632). To zestawienie tabu i zakazu należy jednak rozumieć nie tyle jako ścisłą dychotomię, ile jako kontinuum między dwoma biegunami (por. Schröder 2003, 310).

Funkcje i naruszenia tabu

Społeczne tabu ograniczają możliwości działania jednostek, a zatem są z jednej strony represyjne, a z drugiej mogą przyczyniać się do konsolidacji warunków politycznych lub zapobiegania dyskursom. Ponieważ tabu pełnią funkcję wspierającą porządek społeczny (por. Betz 1978, 144), mogą również przynosić ulgę, chronić, a nawet kształtować tożsamość jednostki (por. Base 2007). Pełnią one „społeczną funkcję regulowania zachowań, ustanawiania granic, uznawania autorytetów, np. w celu zabezpieczenia stosunków własności i władzy oraz pewnych porządków społecznych“ (Reimann 1989, 421).

W konsekwencji złamanie tabu zagraża niejako całej grupie społecznej, w której tabu obowiązuje (por. Freud 2014, 616). Aby uniknąć złamania tabu, można zatem zaobserwować różne werbalne i niewerbalne strategie radzenia sobie (por. Schröder 2003, 311). Na przykład „eufemizmy są idealną procedurą, jeśli chodzi o przestrzeganie tabu bez negowania własnych potrzeb konwersacyjnych“ (Reuter 2009, 19). W zależności od kontekstu kulturowego można również zaobserwować różne podejście językowe do tematów tabu.

Tabu w komunikacji międzykulturowej

W przypadku kontaktu z inną grupą kulturową szczególnie ważne jest uświadomienie sobie potencjalnych tematów konfliktowych i znalezienie pełnego szacunku sposobu radzenia sobie z nimi (por. „badania tabu“). Wiedza o tym, o czym nie mówić lub jak się nie zachowywać, jest również istotną częścią konwencji kulturowych. Ponieważ tabu rozwijały się historycznie i stale się zmieniają, są one również w dużym stopniu zależne od danego kontekstu kulturowego (por. Kraft 2004, 9-15). Istnieją zatem różne tabu, które mają zastosowanie tylko w niektórych kręgach kulturowych. A ponieważ nie są one wyraźnie określone, istnieje niebezpieczeństwo niezamierzonego naruszenia tabu. Istnieją jednak również tabu, które pojawiają się podobnie w różnych kulturach, takie jak tabu kazirodztwa. Jednak nie tylko obszary tabu są specyficzne dla danej kultury, ale także stopień tabuizacji, a także odpowiednie strategie radzenia sobie (por. Danninger 1982, 237). „Wiedza językowa na temat możliwych strategii obchodzenia tabu [jak również] tolerancja wobec zjawisk tabu“ (Schröder 2003, 314) ma zatem fundamentalne znaczenie dla udanej komunikacji międzykulturowej.

Literatura

Balle, Christel: Koncepcja tabu. https://www.kuwi.europa-uni.de/de/lehrstuhl/ehemalige_professoren/sw2/forschung/tabu/tabubegriff/index.html (14.09.2020).

Base, Gerhard: Über Tabus und Tabuisierungen. W: Taboos und Grenzen der Ethik. Ed. by Michael Fischer and R. Kacianka. Frankfurt a. M.: Peter Lang 2007 (= Ethik transdisziplinär 7). S. 13-30.

Betz, Werner: Tabu. Words and Change. W: Meyers Enzyklopädisches Lexikon. 9th ed. Ed. by Bibliogr. Institut. Mannheim: Bibliographisches Institut 1978 (= Vol. 23). S. 141-144.

Danninger, Elisabeth: Obszary tabu i eufemizmy. W: Language Theory and Applied Linguistics. Festschrift für Alfred Wollmann zum 60. Geburtstag. Ed. by Werner Welte. Tübingen: Narr 1982. s. 237-251.

Emrich, Matthias: Introduction. Kultura tabu. W: Teksty i tabu. On the Culture of Prohibition and Transgression from Late Antiquity to the Present. Edited by Alexander Dingeldein and M. Emrich. Bielefeld: Transcirpt 2015 (= Mainzer Historische Kulturwissenschaften 21). S. 7-18.

Freud, Sigmund: Totem i tabu. W: Dzieła zebrane. Kolonia: Anaconda 2014. s. 607-758.

Kraft, Hartmut: Tabu. Magia i rzeczywistość społeczna. Düsseldorf: Walter 2004.

Reimann, Horst: Tabu. W: Staatslexikon. Prawo – Gospodarka – Społeczeństwo w 5 tomach. Wyd. przez Görres Society. 7. całkowicie zmienione wydanie. Freiburg: Herder 1989 (= tom 5). S. 420-421.

Reuter, Ursula: Język i tabu. Interpretacja francuskich i włoskich eufemizmów. Tübingen: Max Niemeyer Verlag 2009 (= Beihefte zur Zeitschrift für Romanische Philologie 346).

Scholz, Alexander: Materiały do wykładu: Tabu – Ein etnofänomenologischer Deutungsansatz. https://www.kuwi.europa-uni.de/de/lehrstuhl/ehemalige_professoren/sw2/forschung/tabu/weterfuehrende_informationei/alexander_scholz/index.html (14.09.2020).

Schröder, Hartmut: Tabu. W: Podręcznik międzykulturowych studiów niemieckich. Ed. by Alois Wierlacher and A. Bogner. Stuttgart: Metzler 2003. s. 307-315.

Taboo Research. https://www.kuwi.europa-uni.de/de/lehrstuhl/ehemalige_professoren/sw2/forschung/tabu/index.html (14.09.2020).

Wundt, Wilhelm: Völkerpsychologie. Badanie praw rozwojowych języka, mitu i zwyczaju. 4th vol. 4th ed. Lipsk: Scientia Verlag 1926.