Taal als sleutel tot de wereld

John Locke schreef in 1690 dat taal het belangrijkste „instrument en gemeenschappelijke band van de samenleving“ is. Taal kan worden vergeleken met een sleutel – wat wordt daarmee bedoeld?

Expressieve functie: Taal stelt ons in staat informatie uit te wisselen, emoties over te brengen, behoeften uit te drukken, sociale relaties aan te knopen en te onderhouden (vgl. Bühler; Jakobson).

Aansprekende functie: „Woorden zijn ook daden.“ (Wittgenstein) We kunnen ze gebruiken om op te roepen tot actie, meningen uit te drukken en zo beslissingen te nemen (vgl. Bühler; Jakobson). Bovendien kunnen we samenwerken en ons dagelijks leven organiseren. En: taal stelt ons in staat te denken.

Informatieve functie: met taal verklaren en dragen we kennis over (vgl. Bühler; Jakobson). Taal structureert ons sociale leven, creëert en handhaaft zelfs hiërarchieën. Taal dient de zelfverzekerdheid. Taal kan mensen in moeilijke situaties helpen.

Met taal construeren we de werkelijkheid en laten we zien hoe we de wereld zien. Taal is een wapen – het kan pijn doen en: mensen te manipuleren. Hoe gaan we hiermee om?

Conflicten kunnen taalkundig worden opgelost als we metacommuniceren, d.w.z. praten over hoe we met elkaar praten.

Taal helpt ons om ons uit te drukken, om ons te realiseren, bijvoorbeeld artistiek.

Taal kan worden genoten omdat het ook een esthetische waarde heeft. Wat is vermakelijker, gezelliger, verenigender dan humor, woordacrobatiek en taalspel?

Taal kan dat allemaal doen. Daarom is taal de sleutel om de menselijke saamhorigheid vorm te geven. Dit is vooral belangrijk bij interculturele communicatie.

In een land waarvan wij de taal niet spreken, kunnen alledaagse situaties een hindernisrace worden. Het is moeilijk om contact te leggen met andere mensen. In eenvoudige dagelijkse situaties is communicatie natuurlijk mogelijk met handen en voeten. Maar zodra de situatie complex wordt, is ook dat problematisch. Daarom omringen wij ons vaak met mensen die dezelfde taal spreken als wij. Taal toont zich hier als een verbindend element, maar scheidt ons tegelijkertijd ook van anderen. Daardoor blijven deuren voor ons gesloten – deuren naar mensen van andere culturen.

Verspreide aantekeningen over het fenomeen taal

Stel je voor dat iemand je een puzzel geeft van duizend stukjes. Natuurlijk zou je nooit alle duizend stukjes zo kunnen vangen dat het juiste beeld ontstaat. Zo is het met taal: als iemand ons iets vertelt, is dat precies wat er gebeurt: een puzzel van duizend stukjes vliegt op ons af… We kunnen een paar stukjes opvangen, er een paar oprapen en ze dan in elkaar zetten. Onze gesprekspartner voelt hetzelfde als hij naar ons luistert. We begrijpen dus altijd maar een deel van wat de ander zegt en bedoelt. Het is ook waar dat we slechts gedeeltelijk begrepen kunnen worden. Dit is de puzzelmetafoor van de taal.

Wat kan taal doen? Taal is een tovenaar, een muzikant – laat snaren in ons klinken. Stiltes in ons.

Een andere metafoor, laten we het de muntmetafoor van taal noemen: taal is een vreemde munt die bij gebruik van waarde verandert. En het is een munt die, als hij niet gebruikt wordt, geen enkele waarde heeft. Laten we ons het volgende voorstellen: Laat een woord een munt zijn. Ik geef het de waarde 1 en overhandig het aan jou. Zie je een 1 als je hem in je handen houdt? Niet noodzakelijkerwijs. Het is mogelijk dat je een 5 ziet. Misschien verwachtte je een 1 van mij, maar nu krijg je een 5. Hoe is dat mogelijk? Je hebt zelf de waarde veranderd – zonder mijn medeweten, zonder mijn toedoen. Maar: Als u mij de waarde vertelt, kan ik u helpen die weer te veranderen – ik kan er ook een 1 van maken voor u. Maar je moet me vertellen wat je ziet. Zo ontstaat de magie van de dialoog…

De spraakbellen-metafoor: Kleurrijk en iriserend, als een spiegel, staan en zweven ze voor ons als we spreken en luisteren – spraakbellen, en daarin: onze woorden … Wat zien we? Onze woorden. En wij, onszelf! De ander schemert door, de omgeving schemert door… en toch zien we vooral onze woorden – en onszelf! Wanneer twee tekstballonnen elkaar raken, ontstaat een nieuw beeld; woorden vloeien in elkaar over, onze vormen vervlechten zich… een nieuw gevoel. Dit is een echte dialoog. Zijn we er klaar voor?

Het egocentrisme van taal: waarom spreken we met elkaar? Omdat we ons willen uitdrukken. We communiceren niets. We communiceren zelf. Onszelf. Taal heeft geen betekenis buiten sociale interactie/communicatie. Betekenis wordt alleen gevormd in sociale interactie, die tegelijkertijd een constructie is.

Het lichaam van de taal: spreken is een lichamelijk proces, procedure, handeling… iets zinnelijks. We ervaren het fysiek als we spreken. Daarom kan taal niet alleen worden begrepen als een mentaal verschijnsel. Zelfs als we rustig lezen, is ons lichaam actief. Spreken, lezen, luisteren – dit zijn fysieke activiteiten. Geest en lichaam kunnen niet gescheiden worden. Ze horen bij elkaar, ze zijn allebei altijd actief.

Taal en spraak zijn geïntegreerd in complexe contexten van het menselijk leven. Het heeft weinig zin taal geïsoleerd te bekijken (zoals de taalfilosofie vaak heeft gedaan). Geluid maakt de muziek. Sprakeloosheid. Het woord is onthullend. Stilte bestaat niet.

Citaten over taal

Taal is het huis van het zijn. Heidegger

Filosofie is een strijd tegen de betovering van ons begrip door middel van onze taal. Wittgenstein

De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld. Wittgenstein

En een taal voorstellen is een vorm van leven voorstellen. Wittgenstein

Taal – de bron van alle misverstanden. Antoine de Saint-Exupéry

Het meest menselijke dat we hebben is taal, en we hebben het om te kunnen spreken. Fontane

Degenen die tegenspreken en argumenteren moeten soms bedenken dat niet elke taal voor iedereen begrijpelijk is. Goethe

Want de taal van de mensen is gelijk aan hun leven. Seneca

Neem je taal serieus! Nietzsche

Er is geen grotere illusie dan de opvatting dat taal een communicatiemiddel is tussen mensen. Elias Canetti

Onze taal is ook onze geschiedenis. Grimm

Elke man heeft zijn eigen taal. Novalis

Met elke nieuwe taal die je leert, krijg je een nieuwe ziel. Tsjechisch gezegde

Taal niet, taal gebeurt. Heinz v. Förster

Want alles wat mensen doen, herkennen, ervaren of weten krijgt alleen betekenis in de mate waarin erover gesproken kan worden. Arendt

Spreek zodat ik je kan zien. Socrates

Iets waar niet over gesproken wordt, is helemaal niet gebeurd. Alleen het woord geeft werkelijkheid aan de dingen. Wilde
Wilhelm von Humboldt over de aard van de taal

„Taal, opgevat in haar ware essentie, is op elk moment iets constants en tijdelijks. Zelfs de bewaring ervan door middel van het schrift is altijd slechts een onvolledige, mummie-achtige bewaring, die nog steeds vereist dat de levende voordracht in het proces wordt gesensualiseerd. Het is zelf geen werk (ergon) maar een activiteit (energeia). De ware definitie ervan kan dus alleen een genetische zijn. Het is in feite het eeuwig herhalende werk van de geest om de gearticuleerde klank in staat te stellen de gedachte uit te drukken. Direct en strikt genomen is dit de definitie van elke keer spreken. […] Het opdelen in woorden en regels is slechts een dood werk van wetenschappelijke ontleding. Talen een werk van de geest noemen is een volkomen juiste en adequate uitdrukking, omdat het bestaan van de geest in het algemeen alleen in activiteit en als zodanig kan worden gedacht. [Het is niet anders met begrip. Niets kan in de ziel bestaan dan door haar eigen activiteit, en begrijpen en spreken zijn slechts verschillende uitwerkingen van hetzelfde spraakvermogen. Gewone spraak kan nooit vergeleken worden met het overhandigen van een stof. In het begrijpen, zoals in het spreken, moet hetzelfde ontwikkeld worden uit eigen innerlijke kracht; en wat de eerste ontvangt is slechts de harmonisch afstemmende stimulans.“ (Writings on the Philosophy of Language, Works III, Darmstadt 1963, pp. 418 f., 430).

Hoe explosief het gebruik van taal kan zijn, beschrijft Ernst von Glasersfeld in deze anekdote: „Tot slot wil ik u een voorbeeld geven dat duidelijk voelbaar maakt hoe belangrijk ongeremde toegang tot ideeën is. In 1936 waren er de Olympische Spelen in Berlijn. Er werd niet alleen een stadion en een Olympisch dorp gebouwd, maar ook een theater. De vriend die ik bezocht nam me mee naar het Olympisch Dorp de dag voor de opening en uiteindelijk naar het theater. Er stonden nog steigers voor de ingang en enkele mannen werkten aan een fries boven het portaal. Mijn vriend legde uit dat ze blijkbaar te laat beseften, toen het opschrift klaar was, dat het niet aanvaardbaar was voor de regerende partij. Het opschrift was in feite „Eén volk, één leider, één theater.“ Ernst von Glasersfeld: Tussen de Talen.

Literatuur

Bühler, Karl (1999): Taaltheorie. De representatieve functie van taal.

Jakobson, Roman (1992): Semiotiek.

Locke, John (1690): Een essay over menselijk begrip.

Mersch, Dieter (red.) (1998): Tekens over tekens. Teksten over semiotiek van Peirce tot Eco tot Derrida.

Wittgenstein, Ludwig (2003): Filosofische reflecties.

Een dialoog tussen Heinz von Foerster en Bernhard Pörksen over de dialoog: http://www.taz.de/!1085369/

Verdere literatuur over taalgevoeligheid

Isselbächer-Giese, Annette/ Witzmann, Cornelia/ Königs, Charlotte/ Besuch, Natascha (2018): Taalgevoelig worden, taalvormend lesgeven – anders denken in het onderwijs. In: Trendel, Georg/ Roß, Joachim (eds.): SINUS.NRW: Promoting Understanding – Designing Learning Processes. Rethinking Mathematics and Science. Münster: Waxmann, 13-31.

Leisen, Josef (2019): Principes in taalgevoelig vakonderwijs. http://www.sprachsensiblerfachunterricht.de/prinzipien [02.10.2019].

Trendel, Georg/ Roß, Joachim (2018): Inleiding. In: ders. (red.): SINUS.NRW: Begrip bevorderen – leerprocessen vormgeven. Een andere kijk op wiskunde en natuurwetenschappen. Münster: Waxmann, 9-11. https://www.schulentwicklung.nrw.de/sinus/upload/Phase05/Broschuere/SINUS_Gesamt.pdf [02.10.2019].

Woerfel, Till/ Giesau, Marlis (2018). Taalgevoelig onderwijs. Keulen: Mercator-Institut für Sprachförderung und Deutsch als Zweitsprache (Basiswissen sprachliche Bildung). https://www.mercator-institut-sprachfoerderung.de/de/themenportal/thema/%20sprachsensibler-unterricht/ [04.10.2019].