Psycholingwistyka (Język, myśl, rzeczywistość)

Czy możemy myśleć bez języka? A może to tylko język umożliwia nam formułowanie myśli? A jaki jest związek między językiem a myśleniem? Filozofia języka próbuje odpowiedzieć na takie pytania jak. Od połowy XIX wieku jest subdziedziną językoznawstwa, ale problemem języka i myśli zajmowano się już w starożytności. Filozofia języka jest badana zarówno przez filozofów, jak i lingwistów, ale ten artykuł patrzy na ten temat wyłącznie z perspektywy lingwistycznej.

Piaget: myśl determinuje możliwości formowania i używania języka

Mimo że Piaget nie był lingwistą, lecz biologiem i psychologiem rozwojowym, jego badania nad nabywaniem języka przez dzieci pozwalają wyciągnąć wnioski na temat związku języka z poznaniem. Zakłada on, że „rozwój poznawczy (czyli stopniowe nabywanie strategii myślenia) w decydujący sposób determinuje nasz rozwój językowy i język“ (Beyer/ Gerlach 2018, 206).

Jako dowód przywołuje eksperymenty dotyczące postrzegania ilości u dzieci. W jednym z takich eksperymentów z jednego pojemnika wlewa się taką samą ilość wody do pojemnika o innym kształcie, którego kształt powoduje wyższy poziom wody stojącej. Dzieci uważają, że teraz musi być więcej wody. Dopiero od 5 do 8 roku życia dzieci dochodzą do przekonania, „że zmiany w wyglądzie wielkości nie wpływają na samą wielkość“ (Szagun 2016, 207). Według Piageta na ten wgląd nie ma wpływu język, gdyż jest to „fundamentalna zmiana w myśleniu“ (Szagun 2016, 207).

Hipoteza Sapira-Whorfa: język determinuje nasze myślenie

Dwaj najbardziej znani przedstawiciele stanowiska przeciwnego to Benjamin Lee Whorf i Edward Sapir. Tzw. hipoteza Sapira-Whorfa stwierdza, „że nasz język ojczysty determinuje sposób, w jaki myślimy i postrzegamy świat“ (Deutscher 2010, 149).

Hipoteza ta jest często utożsamiana z zasadą determinizmu językowego lub zasadą względności językowej, gdyż na tych zasadach się opiera.

Zasada determinizmu językowego mówi, że konkretny język, którym posługuje się człowiek, determinuje, czyli określa, myślenie. Zasada względności językowej zakłada, że użytkownicy różnych języków inaczej postrzegają rzeczywistość (por. Werlen 2002, 201).

Hipoteza Sapira-Whorfa została z czasem mocno skrytykowana. Jednym z głównych zarzutów jest to, że zgodnie z hipotezą „nasz język ojczysty wyznacza granice naszych horyzontów intelektualnych i ogranicza naszą zdolność do zrozumienia idei czy rozróżnień używanych w innych językach“ (Deutscher 2010, 267).

Boas i Jakobson: Związek między kulturą a językiem

Antropolog Franz Boas w swoich badaniach nie zajmuje się związkiem między językiem a myślą, ale związkiem między kulturą a językiem. Jego zdaniem każda kultura może wyrazić wszystko językowo, ale odpowiednie potrzeby danej kultury nakazują jej członkom wyrażać pewne informacje językowo, podczas gdy inne informacje nie są jednoznacznie wymagane (por. Werner 2002, 183 f.).

Językoznawca Roman Jakobson podejmuje antropologiczne rozważania Boasa i przenosi je na grunt językoznawstwa. Również Jakobson przyjmuje podejście, że każda kultura czy każdy język jest teoretycznie w stanie wyrazić wszystko i ustanowił maksymę, że języki różnią się „informacją [którą] każdy język zmusza swoich mówców do reprodukcji“ (Deutscher 2010, 173).

Deutscher: Zasada Boasa-Jakobsona

Idąc za Boasem i Jakobsonem, Deutscher stawia zasadę Boasa-Jakobsona jako odpowiedź na hipotezę Sapira-Whorfa. Uwzględniając wyjaśnienia Boasa i Jakobsona, opisuje wpływ języka na myślenie. Jeśli język skłania swoich mówców do wyrażania pewnych informacji językowo, to informacje te muszą być również uwzględniane mentalnie (por. Deutscher 2010, 175).

W tym sensie język ojczysty zmusza nas do zwracania uwagi na konkretne szczegóły, do rozróżniania pewnych terminów i do pewnych skojarzeń (por. Deutscher 2010, 267). W ten sposób „nawyki językowe mogą ostatecznie okrzepnąć w nawyki umysłowe“ (Deutscher 2010, 175). Deutscher przytacza eksperymenty i badania, które dowodzą, że nasz język ojczysty ma wpływ poznawczy na pamięć, percepcję i skojarzenia, a także wpływ na nasze zdolności praktyczne, takie jak zmysł orientacji (por. Deutscher 2010, 267 f.).