W socjologii termin patriarchat (od starogreckiego patriá: pochodzenie, płeć, plemię, rozszerzona rodzina i árchein: rządzić) opisuje system społeczny, w którym istnieje nierównowaga władzy między płcią męską i żeńską, a kobiety są podporządkowane męskiej dominacji. Pojęcie patriarchatu ma duże znaczenie, zwłaszcza w teorii feministycznej, dla badania nierówności społecznych i dyskryminacji kobiet oraz „ujmowania ich jako części nadrzędnego zjawiska“, które jest problemem strukturalnym, a nie naturalnym (por. Cyba 2008). W tym kontekście termin ten nie ma być sprowadzony jedynie do systemów politycznych w kontekście czasowym, a raczej opisuje pojęcie i codziennie istniejący stan, który globalnie obejmuje wszystkie rodzaje dyskryminacji kobiet w stosunku do płci męskiej (por. tamże).
Struktury patriarchalne na przestrzeni czasu aż do współczesności
Rozwój patriarchatu jest do dziś tematem kontrowersyjnym w nauce, ale zjawiska i systemy patriarchalne można datować na 3000 lat przed Chrystusem (por. Cyba 2008). Cała historia minionych udokumentowanych tysiącleci charakteryzuje się patriarchalnymi rządami, które często były przede wszystkim uzasadniane rzekomą fizyczną i psychiczną wyższością mężczyzn.
Struktury patriarchalne są jednak aktualne do dziś i dały początek różnym dyskusjom i ruchom w odniesieniu do społecznej równości płci. Na przykład w Niemczech dopiero w 1918 roku, po dziesięcioleciach starań i ostatecznie udanych demonstracji, uznano prawo kobiet do głosowania (por. Bundeszentrale für politische Bildung 2018). Stwierdzoną wyższość mężczyzn można odnaleźć również w stwierdzeniu, że gwałt małżeński jest w Niemczech uznawany za przestępstwo dopiero od 1997 roku, a wcześniej karany był jedynie w przypadku aktu pozamałżeńskiego (por. Deutscher Bundestag 2008). Oznacza to, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu wola kobiety co do dokonania aktu seksualnego była prawnie podporządkowana woli męża.
Kolejną decydującą cechą struktur patriarchalnych jest dominacja mężczyzn na stanowiskach kierowniczych (mężczyźni zajmują około 2/3 stanowisk kierowniczych), jak również różnica w zarobkach kobiet i mężczyzn, która opisuje różnice w średnich zarobkach godzinowych brutto. Zgodnie z nią kobiety zarabiały w 2018 roku średnio o 21% mniej niż mężczyźni (por. Federalny Urząd Statystyczny 2018), a więc nie są równe również pod względem finansowym.
Matriarchat
W najbardziej rozpowszechnionej definicji tego pojęcia matriarchat (od łacińskiego mater: matka; greckiego árchein: rządzić) odnosi się do systemu społecznego, w którym kobiety mają supremację w rodzinie, państwie i porządku społecznym. Matriarchat jawi się zatem jako antagonistyczny wobec patriarchatu lub jako jego „lustrzane odbicie“. Alternatywne definicje feministycznej teorii matriarchatu opisują tę koncepcję jako egalitarny, pacyfistyczny porządek społeczny oparty na wartościach naturalistycznych (por. Helduser 2002).
Z kolei Heide Göttner-Abendroth definiuje matriarchat na podstawie obserwacji wciąż istniejących matriarchalnych systemów społecznych (np. Khasi i Garo w północno-wschodnich Indiach, Nayar w południowych Indiach, ludy Akan w Afryce Zachodniej itp.) i opisuje go jako strukturę społeczną w pełni odmienną od patriarchatu. Społeczeństwa te są w większości społeczeństwami rolniczymi żyjącymi w klanach, których kobiety sprawują kontrolę nad zaopatrzeniem i mają przewagę w podejmowaniu decyzji. Szczególnie definiująca jest matrylinearność, czyli linia dziedziczenia po stronie matki. W tych matriarchalnych społeczeństwach czasami nawet 100 członków klanu mieszka w jednym domu i przestrzega dalszych, czasami ścisłych wewnętrznych wytycznych (por. Göttner-Abendroth 2010).
Historia
Historia matriarchatu jest oświetlana przez różne teorie. Jakob Bachofen na przykład sugerował, że wszystkie porządki patriarchalne były poprzedzone porządkiem matriarchalnym. Według tej teorii rolnictwo dało początek kultom, w których m.in. bóstwa żeńskie były czczone za płodność, a kobiety sprawowały supremację. W przejściu do patriarchatu widział zastąpienie „kobiecej“ zmysłowości przez „męską“ racjonalność (por. Helduser 2002).
Nesta base, Friedrich Engels, complementado pela pesquisa do etnólogo Lewis Henry Morgan, reinterpretou esta teoria materialisticamente e definiu esta ordem histórica supostamente matriarcal inicial como uma sociedade comunista que foi substituída pela emergência da propriedade privada. A existência potencial de sistemas matriarcais tornou possível questionar se sistemas sociais alternativos poderiam ter existido ao lado do patriarcado (cf. ibid.).
No entanto, a existência histórica de sociedades matriarcais em arqueologia e etnologia é altamente contestada. Em vez disso, a possibilidade de matrilocalidade, ou seja, o domínio feminino em certas esferas sociais, parece muito provável (cf. ibid.).
Heide Göttner-Abendroth define portanto a história da matriarquia com base em formas sociais matriarcais ainda existentes. Segundo ela, os sistemas sociais matriarcais existiam nas zonas tropicais, subtropicais e temperadas da terra, que surgiram através da substituição da cultura de caçadores-colectores pelo cultivo de plantas („Revolução Neolítica“). Segundo Göttner-Abendroth, o culto matriarcal abrange um período de vários milénios e estende-se desde o Neolítico até ao final da Idade do Bronze, abrangendo os primeiros centros urbanos (cf. Göttner-Abendroth 2010).
Literatura
Cyba, Eva (2008): Patriarchat: Wandel und Aktualität. In: Becker, Ruth/ Kortendiek, Beate (Hrsg.): Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Theorie, Methoden, Empirie. 3. Aufl. Wiesbaden: VS Verlag. S.17–22.
Göttner-Abendroth, Heide (2010): Matriarchat: Forschung und Zukunftsvision. In: Becker, Ruth/ Kortendiek, Beate (Hrsg.) Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Theorie, Methoden, Empirie. 3. Aufl. Wiesbaden: VS Verlag. S: 23–29.
Helduser, Urte (2002): Matriarchat. in: Renate Kroll (Hrsg.): Metzler Lexikon. Gender Studies Geschlechterforschung. Ansätze – Personen – Grundbegriffe. Stuttgart, Weimar: J.B. Metzler. S: 259–260.
Statistisches Bundesamt. Qualität der Arbeit. Frauen in Führungspositionen. https://www.destatis.de/DE/Themen/Arbeit/Arbeitsmarkt/Qualitaet-Arbeit/Dimension-1/frauen-fuehrungspositionen.html [19.09.2020]
Statistisches Bundesamt. Qualität der Arbeit. Gender Pay Gap https://www.destatis.de/DE/Themen/Arbeit/Arbeitsmarkt/Qualitaet-Arbeit/Dimension-1/gender-pay-gap.html [19.09.2020]
Wissenschaftliche Dienste des Deutschen Bundestages (2008): Vergewaltigung in der Ehe: Strafrechtliche Beurteilung im europäischen Vergleich. Fachbereich WD 7. Deutscher Bundestag. https://www.bundestag.de/resource/blob/407124/6893b73fe226537fa85e9ccce444dc95/wd-7-307-07-pdf-data.pdf [19.09.2020]
Wolff, Kerstin (2018): Der Kampf der Frauenbewegung um das Frauenwahlrecht. Bundeszentrale für politische Bildung. https://www.bpb.de/geschichte/deutsche-geschichte/frauenwahlrecht/278701/der-kampf-der-frauenbewegung-um-das-frauenwahlrecht [19.09.2020]