Niewidzialna religia

Esej Thomasa Luckmanna The Invisible Religion (1991) jest dziś uważany za klasykę (religijnej) socjologii. Prawie 24 lata zajęło ponowne przetłumaczenie angielskiej wersji The Invisible Religion (1967), która sama opierała się na tekście The Problem of Religion in Modern Society (1961) (por. Knoblauch, s. 7). Thomas Luckmann (1927-2016) studiował między innymi filozofię, germanistykę, romanistykę i psychologię, a przez 24 lata był profesorem socjologii na Uniwersytecie w Konstancji (por. Przedmowa).

Funkcjonalistyczna koncepcja religii: prywatyzacja religii

Głównymi tematami eseju są definicja, rozwój i nowe społeczne formy religii (por. Knoblauch, s. 11), a także pytanie, czy religijność faktycznie zanika we współczesnym społeczeństwie, jak sugeruje malejące uczestnictwo w organizacjach kościelnych. Luckmann twierdzi, że funkcje religijne są przekształcane w inne (prywatne) formy społeczne.

Rdzeniem tej koncepcji jest teza o „prywatyzacji religii“. Przez „niewidzialną“ religię rozumie się prywatną, indywidualną religijność i związane z nią oderwanie od czysto publicznego, zinstytucjonalizowanego rozumienia religii (wiara a przynależność religijna). Decydujące dla podejścia Luckmanna do „niewidzialnej religii“ jest podejście funkcjonalistyczne. W przeciwieństwie do definicji materialnej, która pyta o konkretną, materialną istotę religii i zajmuje się przede wszystkim ideami i relacjami ludzi do nieziemskiej, świętej, nadprzyrodzonej mocy, koncepcja funkcjonalistyczna rozumie religię jako aktora w strukturze społecznej, który współdecyduje o relacji między jednostką a społeczeństwem (por. Knoblauch, s. 12). Mówiąc prościej, nie jest to już przede wszystkim kwestia tego, co definiuje religię pod względem treści, ale jakie korzyści indywidualne i społeczne spełnia. Prowadzi to do radykalnej tezy Luckmanna, że „to, co religijne, jest rdzeniem tego, co społeczne“ (Knoblauch, s. 13), gdy u niego internalizacja „światopoglądu“ zostaje podniesiona do „uniwersalnej społecznej formy religii“ (Knoblauch, s. 16). Sam Luckmann pisze:

„Indywiduacja świadomości i sumienia historycznej jednostki następuje w mniejszym stopniu poprzez oryginalne odtworzenie światopoglądów niż poprzez internalizację już wcześniej skonstruowanego światopoglądu. […] Jeśli wcześniej zdefiniowaliśmy światopogląd jako uniwersalną społeczną formę religii, możemy odpowiednio zdefiniować tożsamość osobistą jako uniwersalną formę indywidualnej religijności“. (Luckmann, s. 109)

Zgodnie z tą otwartą definicją, wszystko, co spełnia funkcję tworzącą znaczenie i światopogląd, może być postrzegane jako „religijne“ lub „święte“. Wiara w nadprzyrodzoną moc, tradycyjnie rozumiana jako prawdziwie religijna, zostaje tutaj zastąpiona funkcją zapewniania orientacji i tożsamości.

Współczesny „święty kosmos

Zgodnie z teorią Luckmanna, tradycyjny „święty kosmos“ jest uzupełniany przez nowoczesny „święty kosmos“ (por. Luckmann, s. 153). Dominującym dążeniem nowoczesności jest indywidualna autonomia, która jest zróżnicowana w „świętych“ tematach „autoekspresji, samorealizacji, etosu mobilności, seksualności i rodzinności“ (Luckmann, s. 157). To, co wyraźnie nie jest poruszane, to własna śmiertelność i starzenie się: „Autonomiczna“ jednostka jest młoda i nigdy nie umiera. (Luckmann, s. 158)

Przykładami otwartej koncepcji religii Luckmanna byłyby na przykład ezoteryczne ruchy New Age XX wieku, ale także sporty takie jak kulturystyka (por. Mörth, s. 2), joga czy piłka nożna. Według Luckmanna inne tak zwane „religie zastępcze“ po tej stronie świata, takie jak wegański styl życia, można również określić jako religijne.

Krytyka: problem otwartej koncepcji religii

Krytyka Luckmanna dotycząca czystej socjologii Kościoła w szczególności miała pozytywny wpływ na socjologiczne badanie religii ze zindywidualizowanymi formami wierzeń (por. Mörth, s. 4). Niemniej jednak jego twierdzeniu brakuje bardziej konkretnych wyjaśnień. Nie ma wątpliwości co do tożsamościotwórczego i tworzącego obraz świata charakteru religii, ale pozostaje niejasne, dlaczego wszystko, co spełnia te funkcje, jest „religijne“. Z tego powodu jeden z krytyków twierdzi, że w podejściu Luckmanna gubi się to, co specyficznie religijne (por. Knoblauch, s. 12). I odwrotnie, celowo niereligijne systemy wartości (ateizm) nie są odpowiednio brane pod uwagę. Knoblauch stwierdza również w swojej przedmowie, że esej Luckmanna przedstawia raczej tymczasowy szkic niewidzialnej religii (por. Knoblauch, s. 11). Należy jednak podkreślić funkcjonalne podejście do religii jako odpowiednik podejścia substancjalnego. Günter Dux podkreśla: „Tylko teoria, która argumentuje zarówno funkcjonalnie, jak i merytorycznie, obiecuje wyjaśnić pochodzenie religii“. (Dux, s. 20)

Literatura

Luckmann, Thomas: Niewidzialna religia [1963/1967]. Z przedmową Huberta Knoblaucha. Frankfurt nad Menem: Suhrkamp 1991.

Knoblauch, Hubert: Die Verflüchtigung der Religion ins Religiöse. Niewidzialna religia Thomasa Luckmanna. W: Thomas Luckmann: The Invisible Religion. Frankfurt nad Menem: Suhrkamp 1991, s. 7-41.

Dux, Günter: Pochodzenie, funkcja i treść religii. W: Günter Dux (red.): Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie. Wiesbaden: Springer Fachmedien 1973 (= On the theory of religion. Religion and language. Vol. 8), s. 7-67.

Mörth, Ingo: O nowym wydaniu ważnej książki: „The Invisible Religion“ Thomasa Luckmanna. W: Swiss Journal of Sociology. 19. jg. issue 3. Montreux 1993, pp. 627-634. http://soziologie.soz.uni-linz.ac.at/sozthe/staff/moerthpub/LuckmannRezension.pdf [15.02.21].

Sozialwissenschaftliches Archiv Konstanz: Nachruf Thomas Luckmann. https://www.kim.uni-konstanz.de/soz-archiv/aktuelles/nachrufe/nachruf-thomas-luckmann/ [15.02.21].