Leitkultur (leidende cultuur)
De term „Leitkultur“ (leidende cultuur) ontstond in de loop van politieke debatten over integratie (Novak, 2006, 17). Het werd in 1996 geïntroduceerd door de politicoloog Bassam Tibi. Volgens Tibi is de Europese leidende cultuur gebaseerd op een Westers liberaal waardesysteem, dat gebaseerd is op „democratie, secularisme, verlichting, mensenrechten en een burgermaatschappij“ (Tibi, 2000, 154). In de loop van politieke debatten over immigratiebeleid werd de term herhaaldelijk kritisch besproken. Daarbij kreeg de term een steeds politieker karakter.
Van term tot politieke kwestie
In een artikel in de „Süddeutsche Zeitung“ in 1998 gebruikte de CDU-politicus Jörg Schönbohm de term „Leitkultur“ als een directe tegenstelling tot „multicultureel“ en als een poging om de nationale identiteit te definiëren (vgl. ZIELCKE, SZ, 1998). Jörg Schönbohm gaat ervan uit dat buitenlanders weigeren te integreren en ziet de invoering van een Leitkultur als onmisbaar om de waarden van de Duitse basiswet te beschermen (vgl. Kowitz, SZ, 1998).
In oktober 2000 nam Friedrich Merz, toenmalig leider van de CDU-parlementsfractie, de term over en eiste regels voor immigratie en integratie en in de loop daarvan ook een uniforme „liberale Duitse Leitkultur“ (leidende cultuur) voor Duitsland, omdat alleen op die manier integratie zou kunnen functioneren (Merz, Die Welt, 2000). Als gevolg hiervan wordt de term „Leitkultur“ geassocieerd met een conservatief wereldbeeld en het bijbehorende migratiebeleid (EBD, SZ, 2000). De term wordt ook geïnterpreteerd als een tegenstelling tot multicultuur.
Hernieuwde opleving in het Leitkultur-debat
De vluchtelingencrisis in 2015 gaf de kwestie van Leitkultur een nieuwe impuls. In 2017 schreef Thomas de Maizière (toenmalig minister van Binnenlandse Zaken) een 10-puntencatalogus over de Leitkultur in Duitsland, wat een hernieuwd debat op gang bracht (de Maizière, Bild am Sonntag, 2017).
Het idee van een gedefinieerde Leitkultur als richtlijn voor immigranten werd vooral goed ontvangen in de sterk conservatieve tot rechtse kampen. Zo publiceerde de AfD-parlementsfractie in het Thüringse deelstaatparlement een position paper over „Leitkultur, Identität und Patriotismus“ (leidende cultuur, identiteit en patriottisme) waarin ze bijvoorbeeld opriep om „de bescherming en bevordering van de Duitse leidende cultuur als staatsdoel op te nemen in de Thüringse grondwet en de basiswet“ (AfD-parlementsfractie, position paper: Leitkultur, Identität und Patriotismus, 2018).
Een wettelijke regeling met betrekking tot Leitkultur kon niet worden afgedwongen op federaal niveau. Het basisidee van Leitkultur werd echter wel opgenomen in enkele wetten op deelstaatniveau, zoals de „Beierse Integratiewet“ die bepaalt dat omroepen „een bijdrage moeten leveren aan het onderwijzen van de Duitse taal en Leitkultur“ (FAZ, 2019).
Het debat over de Leitkultur ontkiemt steeds opnieuw in de media. Philipp Amthor (CDU), bijvoorbeeld, probeerde een „Leitkultur“ debat te creëren met zijn essay „In good shape? Unser Land braucht eine Leitkultur-Debatte“ (cf. Amthor, 2020, p. 5 e.v.), probeerde Philipp Amthor (CDU) de kwestie van de Leitkultur opnieuw onder de aandacht te brengen.
Kritiek op de ‚Leitkultur
Bassam Tibi zelf beoordeelt de twee maatschappelijke debatten over de Duitse Leitkultur (2000-2017) als mislukt (bpb.de, Tibi, 2017). Hij bekritiseert dat zijn term „Leitkultur“ wordt gebruikt zonder consensus van zijn werken en er dus „ongeïnformeerde dingen [worden] verondersteld“(Bpb.de, Tibi, 2017).
Bovendien wordt het bestaan van een Leitkultur door veel politici resoluut in twijfel getrokken en fundamenteel verworpen. Zij pleiten liever voor een begrip van waarden en normen die door de basiswet worden vertegenwoordigd, zoals gelijkheid of vrijheid van meningsuiting (bpb.de, 2020). In dit verband merkt de integratiecommissaris (sinds 2017) Aydan Özuguz (SPD) op: „…omdat een specifiek Duitse cultuur, afgezien van de taal, eenvoudigweg niet aanwijsbaar is […]. De grondwettelijke normen van de basiswet bieden het regelgevend kader voor het samenleven van burgers […]“ (Özuoguz, Tagesspiegel Causa, 2017).
Uiteindelijk, na bijna 20 jaar debatteren over de Leitkultur, rijst de vraag of het zin heeft. Ruprecht Polenz (CDU) geeft bijvoorbeeld het volgende commentaar: „Men had eigenlijk van al deze debatten kunnen leren dat ze niet echt zinvol zijn. We zouden een cultuur van samenleven moeten bevorderen.“ (Polenz, Deutschlandfunk, 2017).
Internationaal perspectief
Ook internationaal laaien de discussies over de respectievelijke Leitkultur steeds meer op. Zo ook in de VS, waar immigranten zich eeuwenlang moesten aanpassen aan de bekende, blanke en protestantse dominante cultuur. Toch ondergaat de Amerikaanse samenleving een structurele verandering door de toenemende immigratie van Latijns-Amerikaanse burgers. Hierdoor ondergaat de vertrouwde leidende cultuur onvermijdelijk een verandering.
Over deze verandering wordt steeds opnieuw heftig gedebatteerd, omdat zowel liberale als politiek conservatieve politici steeds meer interesse hebben in de nieuwe immigranten als politieke kracht in de zichtbaar krimpende kiesgemeenschap (vgl. Wergin, Die Welt, 2015).
Ook in de katholieke kerk speelt het debat over Leitkultur keer op keer een belangrijke rol. Paus Franciscus merkte bijvoorbeeld op: „We hebben geen christelijke Leitkultur, die is er niet meer! We zijn niet langer de enigen die de cultuur vormgeven, en we zijn niet de eersten en ook niet de meesten naar wie geluisterd wordt“ (FAZ, 2019). Het hoofd van de kerk roept op tot een terugkeer naar de katholieke kerk en een meer barmhartige benadering van vluchtelingen als een christelijke leidende cultuur (cf. Zeit online, 2019).
Literatuur
AfD-parlementsfractie in het deelstaatparlement van Thüringen: Position paper: Leitkultur, Identität, Patriotismus. Erfurt, 2018
AMTHOR, Philipp: In goede vorm? Ons land heeft een Leitkultur-debat nodig, in: Hauptmann, Ralph &. Brinkhaus, Mark: Eine Politik für morgen, Die junge Generation fordert ihr politisches Recht. Freiburg, Herder Verlag, 2020 p. 5-6
KOWITZ: De angst voor kanteling. In: SZ van 02.09.1998.
NOWAK, Jürgen: Leitkultur und Parallelgesellschaft – Argumente wider einen deutschen Mythos. Frankfurt a.M., 2006. p. 17
PAUTZ, Hartwig: Die deutsche Leitkultur: Eine Identitätsdebatte. Nieuw Rechts, neoracisme en pogingen tot normalisering. Stuttgart, 2005.
Tibi, Bassam,: Europa zonder identiteit? De crisis van de multiculturele samenleving. btb. 2000. p. 154
ZIELCKE: Vreemdelingen als we elkaar ontmoeten. In: SZ van 27.06.1998.
Lijst van bronnen
Bondsministerie van Binnenlandse Zaken, voor Bouwen en Binnenlandse Zaken (2017), Leitkultur für Deutschland – Was ist das eigentlich?:
https://www.bmi.bund.de/SharedDocs/interviews/DE/2017/05/namensartikel-bild.html
[laatst bekeken op: 18.08.2020].
Federaal agentschap voor burgereducatie (2020), Leitkultur: https://www.bpb.de/nachschlagen/lexika/das-junge-politik-lexikon/161369/leitkultur
[laatst toegankelijk op: 18.08.2020].
Federaal agentschap voor burgereducatie (2017), Leitkultur als Integrationskonzept :https://www.bpb.de/politik/extremismus/islamismus/255521/leitkultur-als-integrationskonzept-revisited
[laatst bekeken op: 18.08.2020].
Deutschlandfunk (2017), Debatte über Leitkultur:
https://www.deutschlandfunk.de/debatte-ueber-leitkultur-der-begriff-passt-nicht-in-eine.694.de.html?dram:article_id=385088
[laatst bekeken op: 18.08.2020]
Frankfurter Allgemeine Zeitung (2019), „We hebben geen christelijke Leitkultur meer“: https://www.faz.net/aktuell/politik/inland/papst-franziskus-keine-christliche-leitkultur-mehr-16547259.html
[laatst bekeken op: 20.08.2020]
Frankfurter Allgemeine Zeitung (2019), Bayerisches Integrationsgesetz teilweise verfassungswidrig:
https://www.faz.net/aktuell/politik/inland/bayerisches-integrationsgesetz-teilweise-verfassungswidrig-16516591.html
[laatst bekeken op: 18.08.2020]
Tagesspiegel Causa (2017), Leitkultur ontaardt in een cliché van Duits zijn: https://causa.tagesspiegel.de/gesellschaft/wie-nuetzlich-ist-eine-leitkultur-debatte/leitkultur-verkommt-zum-klischee-des-deutschseins.html
[laatst bekeken op: 18.08.2020]
Welt (2015), De nieuwe Leitkultur van de VS: https://www.welt.de/print/wams/politik/article137938554/Die-neue-Leitkultur-der-USA.html
[laatst bekeken op: 20.08.2020]
Zeit online (2019), „We hebben geen christelijke Leitkultur meer“: https://www.zeit.de/gesellschaft/ausland/2019-12/papst-franziskus-ansprache-katholische-kirche-veraenderungen
[laatst bekeken op: 20.08.2020]