ABD’li örgütsel psikolog Edgar H. Schein’ın (1995) kültür seviyesi modeli, görünürlüklerine göre üç kültür seviyesini birbirinden ayırmaktadır. Schein’a göre kültürün özü, eserlerden ve vurgulanan değerlerden oluşan bir yüzeyin altında yatan temel öncüllerinde kendini gösterir.
Kurum kültürü bağlamı
Schein, kültür düzeyi modelini şirketler bağlamında sunmaktadır. Kurumsal kültürler, diğer kültürlerden ayırt edilebilen yaklaşık olarak kapalı sistemlerdir. Alt sistemlerini, süreçlerini ve mekanizmalarını görmek toplumda olduğundan daha kolaydır. Buna ek olarak, kurum yönetiminin kurum kültürünü değiştirmeyi gerekli kılabilecek ekonomik çıkarları da vardır (Schein 1995: s. 18-20).
Schein’ın kültür anlayışı
Schein kültürü „paylaşılan temel öncüller örüntüsü“ olarak tanımlamaktadır (Schein 1995: s. 25). Buradaki temel öncüller, paylaşılan bilgi, grup üyelerinin ortak bir deneyim dünyası anlamına gelmektedir. Bu bilgi, sorunların üstesinden birlikte gelerek ve hedefler doğrultusunda çalışarak edinilir. Bunu yaparken, kuruluşlar çevresel değişikliklere ve etkilere tepki verir (dış adaptasyon) ve zaman zaman yeni üyeleri kabul eder (iç entegrasyon). Kültür, Schein tarafından bir yandan grubun dışarıdan ayrıştırılmasını, diğer yandan da grubun kendi imajını geliştirmesini gerektiren bir öğrenme süreci olarak tanımlanmaktadır. Schein’a göre kurum kültürü, tüm grup üyeleri ve onların davranışları üzerinde rasyonel ve duygusal bir etkiye sahiptir ve uzun vadeli hedefi istikrar ve büyümeyi sağlamaktır.
Kültür seviyesi modeli
„Kurum kültürünün dekanı Edgar Schein, kültürün üç katmanı olduğunu öğretir: bir kültürün eserleri – sembollerimiz ve işaretlerimiz; benimsenen değerleri – inandığımızı söylediğimiz şeyler; ve en önemlisi, altta yatan varsayımlar – işlerin gerçekte nasıl olduğu.“ (Comey 04/08/2019)
[Örgüt Kültürü Dekanı Edgar Schein, kültürün üç seviyesi olduğunu söyler: bir kültürün eserleri – sembollerimiz ve işaretlerimiz; benimsenen değerleri – inandığımızı söylediğimiz şeyler; ve en önemlisi, kültürün altında yatan varsayımlar – şeylerin doğası.“ (Comey 04.08.2019), çeviri Ç.H.]
Schein’ın kültürel düzey modeli (Schein 1995: s. 30) birbiriyle ilişkili üç düzey tanımlamaktadır:
Artefaktlar, tanınması kolay ancak deşifre edilmesi zor olan „şirketteki görünür yapılara ve süreçlere“ (a.g.e.) atıfta bulunur. Örnekler arasında mekânsal mimari, giyim, dil tarzı, semboller ve ritüeller yer almaktadır.
Belirtilen değerler, araştırması kolay ancak deşifre edilmesi zor olan şirketin „stratejilerini, hedeflerini [ve] felsefesini“ (a.g.e.) içerir. Misyon bildirgeleri, strateji belgeleri, formüle edilmiş değerler ve vizyonlar bir şirketin dış imajını şekillendirir, ancak grup üyelerinin gerçek davranışlarıyla aynı değildir.
İfade edilen değerlerin tezahürü, temel öncüllerde, yani grup üyelerinin bilinçsiz ve apaçık „görüşlerinde, algılarında, düşüncelerinde ve duygularında“ (a.g.e.) ifade edilir. Örneğin, kurumsal iklim, paylaşılan dünya görüşü veya varsayılan bilişsel yetenekler grup üyelerinin yanı sıra dışarıdakiler için de görünmezdir ve nadiren adlandırılabilir veya hatta deşifre edilebilir. Kültürlerin süreçselliğine ilişkin farkındalık da burada önemlidir: Temel önermeler çoğunlukla tarihsel olarak gelişmiştir ve bu nedenle değiştirilmeleri son derece zordur (bkz. Schein 2003: s. 34f.). Kültür seviyesi modelinin daha da geliştirilmesi, örneğin Schreyögg/Koch’un (2020: s. 585-591) daha yeni yönetim teorisinde bulunabilir.