Janusowe oblicze stereotypowych idei

Walter Lippmann po raz pierwszy użył terminu stereotyp do opisania struktur społecznych w swojej książce Public Opinion z 1922 roku (por. Gardner 1994, 1-5). Scharakteryzował on stereotypy jako „obrazy w naszych głowach“ (Lippmann 1922, 98). W języku potocznym terminy stereotyp i uprzedzenie są często używane jako synonimy, choć należy je od siebie odróżniać.

Zróżnicowanie

Stereotypy to niejasne wyobrażenia o tym, jacy są ludzie (Hiszpanie są namiętni, Niemcy pozbawieni poczucia humoru, Amerykanie egocentryczni). Można je rozumieć jako uogólnione przekonania, jako obrazy w naszych głowach na temat pewnych grup ludzi. Z drugiej strony, uprzedzenia są silniejsze w ocenie (np.: Wszyscy muzułmanie to terroryści). Mają one wymiar działania. Bezrefleksyjne stereotypy mogą stać się uprzedzeniami w konkretnych sytuacjach życiowych, tj. prowadzić do rzeczywistych (głównie negatywnych) zachowań lub działań. Uprzedzenia są również bardziej naładowane emocjonalnie.

Wykresy ludzi

Stereotypy są wynikiem rozwoju historyczno-politycznego, geograficznego i społecznego (por. Friesenhahn), tj. są konstruowane społecznie. Są statyczne, o ile można zaobserwować zadziwiającą trwałość w obliczu nowych informacji: stereotypy są bardzo rozpowszechnione, aw niektórych przypadkach utrzymują się przez wieki (por. stare tzw. Völkertafeln z XVII wieku).

Janusowa twarz

Jest jeszcze jedna osobliwość: stereotypy i uprzedzenia mają twarz Janusa. Co to oznacza? To metafora. Janus był rzymskim bogiem. Jest dwulicowy i symbolizuje ambiwalencję. Stereotypy pełnią użyteczne funkcje, ale mają też ciemne strony – dlatego mają twarz Janusa. Thomas wymienia sześć funkcji stereotypów i uprzedzeń: funkcję orientacji, funkcję adaptacji, funkcję obrony, funkcję autoprezentacji, funkcję rozgraniczenia i tożsamości, a także funkcję kontroli i uzasadnienia (por. Thomas 2006, s. 4-7).

Znaczące funkcje

Zredukowane funkcjonalnie, możemy mówić o trzech funkcjach, które charakteryzują janusową twarz. Stereotypy i uprzedzenia upraszczają i zmniejszają złożoność. W ten sposób pomagają w orientacji w niemal niemożliwym do opanowania świecie. W ten sposób spełniają ważną funkcję poznawczą. Dzięki stereotypowym ideom i uprzedzeniom odróżniamy się od innych. Wzmacniamy poczucie przynależności do własnej grupy. „My jesteśmy tacy, a oni są inni!“. Stereotypy i uprzedzenia pełnią zatem również funkcję społeczną. Wiele stereotypów i uprzedzeń daje nam poczucie wyższości nad innymi. Na pierwszy rzut oka nie wydaje się to zbyt sympatyczne, ale z psychologicznego punktu widzenia jest to korzystne: czujemy się wzmocnieni w naszej pewności siebie. Stereotypy pełnią zatem ważną funkcję afektywną.

Cienie

Każda z wymienionych powyżej użytecznych funkcji ma jednak także swoją ciemną stronę. Wielką wadą uproszczeń jest to, że ważne szczegóły i cechy szczególne pozostają nierozważone. Kolorowa różnorodność, nawet w obrębie jednej kultury, jest zaniedbywana. Zbieramy wszystkich razem. Silne poczucie przynależności do grupy jest ważne. Ale może również prowadzić do wykluczenia innych, ponieważ nasze stereotypowe wyobrażenia mówią, że dana osoba nie „pasuje“ do nas. Chociaż pewność siebie i dobre samopoczucie są ważne, nie powinny prowadzić do dewaluacji innych. Granice między wyższością a arogancją zacierają się tutaj.

Stereotypy mają twarz Janusa. Dzięki tej wiedzy możemy krytycznie badać nasze stereotypowe pomysły i uprzedzenia, gdy spotykamy innych ludzi. „Uprzedzenie jest dzieckiem ignorancji“. (William Hazlitt)

Literatura

Friesenhahn, Günter: Stereotypy i uprzedzenia. W: Modul „Interkulturelles Lernen“ auf dem Portal der Fachstelle für Internationale Jugendarbeit der Bundesrepublik Deutschland e. V. IJAB : https://www.dija.de/fileadmin/medien/downloads/Dokumente/Guenter2IKL.pdf [16.11.2017].

Ganter, Stephan (1997): Stereotypy i uprzedzenia: Conceptualisation, Operationalisation and Measurement. Mannheim: Mannheim Centre for European Social Research.

Gardner, R. C. (1994): Stereotypy jako zgodne przekonania. W: Zanna, Mark P./ Olson, James M. (red.): The Psychology of Prejudice (The Ontario Symposium on Personality and Social Psychology, 7.) Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1-5.

Lippmann, Walter (1992): Public Opinion. New York: Harcourt Brace.

Quasthoff, Uta (1998): Wkład w dynamizację badań nad stereotypami. W: Heinemann, Margot (red.): Sprachliche und soziale Stereotype (= Forum angewandte Linguistik). Frankfurt nad Menem: Peter Lang, 47-72.

Thomas, Alexander (2006): Znaczenie uprzedzeń i stereotypów w działaniach międzykulturowych. W: Interculture Journal. Vol. 5.