Interculturaliteit

Een kind wordt geboren zonder cultureel begrip – d.w.z. ‚cultuur‘ is iets dat geleerd moet worden. Door sociale contacten, sociale gebeurtenissen, instellingen en een materieel beïnvloede wereld ontwikkelen zich subjectieve houdingen, waarden en concepten in een kind. Dit cultuurleerproces (ook wel enculturatie genoemd) maakt van het individu een sociaal wezen dat zich onbewust de culturele tekens van zijn omgeving eigen kan maken en zich passend kan gedragen. Culturele vormen en beslissingen worden overgenomen.

Oriëntatiesysteem

Cultuur is dus een identiteitsvormend oriëntatiesysteem dat wordt geïnternaliseerd en niet langer bewust wordt waargenomen. Tegelijkertijd is culturele identiteit altijd ook een groepsidentiteit, omdat ze terug te voeren is op het behoren tot een bepaalde culturele groep. Omdat de omgang met de eigen identiteit zeer emotioneel is, is het vooral in interculturele ontmoetingen belangrijk om na te denken over welke delen van de eigen identiteit individueel en welke cultureel zijn, ook al kan dit in alledaagse situaties nauwelijks of met moeite (vgl. EMIL 2006, 13 e.v.).

Waarden en normen

In een vreemde culturele omgeving wordt al snel duidelijk dat er andere waarden en normen heersen. Het is niet langer mogelijk om zich te oriënteren op de eigen culturele richtlijnen. Dit kan een gevoel van onbehagen en onveiligheid veroorzaken. Alleen door de ontmoeting met andere culturen wordt de eigen culturele identiteit gereflecteerd en bewust. De omgang met culturen die andere waarden en normen vertegenwoordigen, leidt ertoe dat ze als ‚vreemd‘ worden ervaren (zie EMIL 2006, 15 e.v.).

Persoonlijkheid is het product van de positionering in de eigen cultuur. In deze context is het belangrijk om de eigen culturele identiteit als veranderlijk te zien, want „culturen zijn geen kooien en mensen zijn niet hun gevangenen“ (EMIL 2006, 16). Culturele identiteit is onderhevig aan voortdurende verandering, veroorzaakt door de confrontatie met mensen uit andere culturele kringen. In de multiculturele samenleving spreken we daarom van de vorming van multiculturele identiteiten die situationeel en individueel met culturele goederen omgaan (vgl. EMIL 2006, 16 e.v.).

Interculturaliteit – uitwisseling tussen culturen

De term interculturaliteit verwijst naar een uitwisselingsproces tussen verschillende culturen of tussen personen of groepen met verschillende culturele achtergronden. In deze context verwijst interculturaliteit naar traditioneel op zichzelf staande culturele groepen (vgl. Irmer 2002, 11). Volgens Yousefi verwijst interculturaliteit naar „een theorie en praktijk, een manier van begrijpen die zich bezighoudt met de historische en hedendaagse relatie van alle culturele gebieden en mensen als hun dragers.“ (Yousefi 2014, 25)

De ontmoeting van culturen met verschillende waarden, betekenissystemen en kennisniveaus is verbonden met irritatie, verrassing, interactie en zelfverzekerdheid. Het voorvoegsel inter betekent „tussen“ of „met elkaar“ en „verwijst naar het feit dat er iets nieuws ontstaat in het uitwisselingsproces“. (Barmeyer 2012, 81) Door interculturele communicatie onderhandelen de interactiepartners over nieuwe communicatie- en gedragsregels die worden gekenmerkt door een sterke dynamiek. Pas wanneer de interagerende personen het ‚eigene‘ en het ‚vreemde‘ als betekenisvol classificeren, ontstaan er culturele overlappingssituaties en ontstaat er interculturaliteit (vgl. Barmeyer 2012, 82).

Interculturele communicatie

In communicatiesituaties kan het aspect interculturaliteit dienen als geheugensteuntje om mensen niet los te zien van hun culturele omgeving, maar als behorend tot een bepaalde groep of groep mensen. Het moet echter worden vermeden om communicatiepartners te culturificeren, d.w.z. om hen specifieke kenmerken toe te schrijven vanwege hun culturele achtergrond (vgl. Wiechelmann 2013, 331).

Bruggen van contact

Trans-, inter- en multiculturaliteit

Hoewel de termen trans-, inter- en multiculturalisme vaak als synoniemen worden gebruikt, is hun betekenis niet identiek. Volgens Yousefi hebben deze drie theorieën „een innerlijke verwantschap ondanks de duidelijke verschillen[ ]“ (Yousefi 2014, 25). Interculturaliteit is de link tussen transculturaliteit en multiculturaliteit.

Multiculturaliteit staat voor het samenleven van mensen van verschillende afkomst, leefsituaties en culturele leefwijzen in een samenleving. Het veronderstelt het bestaan van duidelijk verschillende, homogene culturen. Transculturaliteit daarentegen betekent dat er geen homogene culturen bestaan, maar alleen culturele hybriden met verschillende gradaties van onderscheidend vermogen. „Culturen zijn met elkaar verbonden door migratie, communicatiesystemen en economische onderlinge afhankelijkheid“ (Irmer 2022, 12). Er wordt geen rekening meer gehouden met nationale grenzen. Transculturaliteit staat voor een onderling afhankelijke mondiale cultuur die alle nationale culturen met elkaar verbindt (vgl. Irmer 2002, 11 e.v.). Het concept van hyperculturaliteit is nieuw.

Ook spannend: het ui-model van cultuur.

Literatuur

Barmeyer, Christoph (2012): Taschenlexikon Interkulturalität. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Europees Modulair Programma voor Intercultureel Leren in de Lerarenopleiding EMIL 2006. Interculturele Competentie in het Basisonderwijs. http://www.emil.ikk.lmu.de/deutch/ Handbuch-EMIL-Volltext.pdf [15.03.2017].

Irmer, Marion (2002): Intercultureel Spelen & Leren. Praktische oplossingen. Kussen: WEKA Media.

Wiechelmann, Sarah (2013): Was dat een intercultureel misverstand? Over het gevaar om door cultuur de persoon uit het oog te verliezen. In: Kumbier, Dagmar/ Schulz von Thun, Friedemann (eds.): Interkulturelle Kommunikation. Methoden, modellen, voorbeelden. 6 ed. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Verlag, 323-335.

Yousefi, Hamid Reza (2014): Basisconcepten van interculturele communicatie. München: UVK.