IJsbergmodel van cultuur

Het ijsbergmodel van cultuur wordt in culturele studies gebruikt om de relatie tussen direct waarneembare en verborgen cultuur en de daarmee samenhangende oorzaken van interculturele communicatieconflicten te visualiseren.

De ijsbergmetafoor (ijsbergmodel) is afkomstig van E. Hemingway, die deze in de jaren 1930 gebruikte om zijn literaire stijl te illustreren. Hij geloofde dat een auteur niet alle details over zijn hoofdpersonage hoefde te onthullen. Het zou voldoende zijn als alleen het topje van de ijsberg, ongeveer een achtste, te zien was.

Topje van de ijsberg

Deze metafoor werd later toegepast op de bewustzijnstheorie van S. Freud, die de basis vormt voor het ijsbergmodel van cultuur. Freud ontwikkelde de theorie dat het menselijk handelen slechts voor een klein deel bewust bepaald is en ontwierp tegen deze achtergrond het structurele model van de psyche. Hier komt het „ego“ (realiteitsprincipe) overeen met het bewuste gebied van de persoonlijkheid, dat beslist welke delen van de onbewuste persoonlijkheidsgebieden („id“ (plezierprincipe) en „superego“ (moraliteitsprincipe)) worden gerealiseerd in de perceptuele wereld. Vergeleken met een ijsberg beslaat het bewuste „ik“ dus alleen het kleinere, zichtbare deel, het topje van de ijsberg boven het wateroppervlak. De onbewuste gebieden „id“ en „superego“ vormen het grotere deel, verborgen onder het wateroppervlak.

Onder het oppervlak

In navolging van Freuds voorbeeldmodel heeft E. Schein het ijsbergmodel verder ontwikkeld in relatie tot organisatiecultuur. Gegeneraliseerd naar

cultuur ziet het er als volgt uit: Het kleinere deel van de ijsberg, de top, staat voor het zichtbare en hoorbare, d.w.z. snel herkenbare deel van de cultuur (taal, uiterlijk, gedrag, …). Het veel grotere deel van de cultuur (normen, waarden, overtuigingen, idealen, tradities, ervaringen, rolmodellen, …) ligt daarentegen verborgen „onder het wateroppervlak“ en is dus niet onmiddellijk waarneembaar. Het beïnvloedt echter in grote mate het kleine waarneembare deel en is dus vaak de oorzaak van interculturele communicatieconflicten door zijn „onzichtbaarheid“. Kennis van de verborgen culturele aspecten en een gevoelige benadering ervan kunnen het gevaar van dergelijke misverstanden verminderen.

Literatuur

Schein, Edgar H. (2006): Organisatiecultuur.

Motsching, Renate; Nykl, Ladislav (2009): Constructieve communicatie.