Habitus

Ο λατινικός όρος habitus, που προέρχεται αρχικά από την αρχαία ελληνική λέξη héxis (ἕξις), δηλώνει μια μόνιμη συμπεριφορική διάθεση που αντανακλάται στη στάση ενός ατόμου με την έννοια της εξωτερικής εμφάνισης αλλά και της εσωτερικής διάθεσης. Περιλαμβάνει το σύνολο των ατομικών προτύπων συμπεριφοράς, από τον τρόπο ομιλίας και τις χειρονομίες μέχρι τις προσωπικές αξίες και ολόκληρο τον τρόπο ζωής. Από την ελληνική αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο όρος έχει γνωρίσει διάφορες παραλλαγές στη σημασία του στο πλαίσιο της ρητορικής, της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας (βλ. Σιμώνης 2013, 287).

Αλλαγές στη σημασία του όρου

Στην ελληνική αρχαιότητα, ο Αριστοτέλης ειδικότερα επινόησε τον όρο έξη (ἕξις), με τον οποίο εννοούσε μια μόνιμη συμπεριφορική διάθεση του ατόμου που έχει γίνει συνήθεια μέσω της εμπειρίας και της πρακτικής (πρβλ. Hügli 2013, 387). Κατά συνέπεια, η héxis είναι μια ικανότητα ή γενεσιουργός αρχή για την παραγωγή μελλοντικών πράξεων (πρβλ. Krais 2014, 29). Στο πλαίσιο της ρωμαϊκής διδασκαλίας της ρητορικής, το habitus δήλωνε έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς και έκφρασης, για τον οποίο θεωρούνταν απαραίτητη μια συγκεκριμένη στάση, τρόπος ομιλίας και νοητική στάση. Στην Αναγέννηση, οι κατηγορίες αυτές συμπληρώθηκαν από ένα συγκεκριμένο ύφος ομιλίας καθώς και από τον κατάλληλο τόνο μιας ομιλίας. (βλ. Σομίνης 2013, 287-288).

Η έννοια του habitus στον Norbert Elias

Στον τομέα της κοινωνιολογίας, οι προσεγγίσεις του Norbert Elias και του Pierre Bourdieu άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή. Ο κοινωνιολόγος και πολιτισμικός φιλόσοφος Norbert Elias (1897-1990) θεωρεί ότι υπάρχουν ισχυρές αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των προτύπων σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς του ατόμου και των κοινωνικών δομών που το περιβάλλουν (βλ. Volkmann 2013, 164). Έτσι, στο έργο του Process of Civilisation (1939), περιγράφει ότι τα εκάστοτε ήθη και έθιμα πρέπει να εξετάζονται σε σχέση με την εκάστοτε κουλτούρα, ένα χρονικό σημείο και μια κοινωνική θέση.

Εξαιτίας αυτής της εξάρτησης, ο Elias αποδίδει πάντα και μια ξεχωριστή λειτουργία στα συγκεκριμένα ήθη και έθιμα μιας κοινωνικής ομάδας. Η τήρηση μιας συγκεκριμένης επιτραπέζιας εθιμοτυπίας, ενός τελετουργικού χαιρετισμού ή η διαφοροποίηση του τι είναι ιδιωτικό και τι δημόσιο χρησίμευε ως διάκριση από άλλες κοινωνικές ομάδες. Ωστόσο, δεδομένου ότι οι κατώτερες τάξεις προσπαθούν πάντα να μιμηθούν τα έθιμα των ανώτερων τάξεων, οι τελευταίες πρέπει πάντα να βελτιώνουν τις συμβάσεις τους, γεγονός που μετατοπίζει συνεχώς τα όρια του τι είναι κοινωνικά αποδεκτό στην εκάστοτε ομάδα. Όσο μεγαλύτερες γίνονται οι κοινωνικές ομάδες ή τα κράτη, σύμφωνα με τον Elias, τόσο πιο διακριτά γίνονται και τα έθιμα των επιμέρους ομάδων.

Για τον Elias, ο μηχανισμός αυτός δεν είναι μόνο μια εξωτερική, κοινωνική διαδικασία, αλλά και μια ψυχολογική διαδικασία. Τα κοινωνικά ήθη και έθιμα εσωτερικεύονται στο κοινωνικό μας habitus μέσω της ανατροφής και της αποτύπωσης του κοινωνικού περιβάλλοντος, έτσι ώστε οι κοινωνικοί κανόνες και ο κοινωνικός καταναγκασμός να γίνουν η „δεύτερη φύση“ μας (βλ. Eichener 2013, 64). Έτσι θα προκύψει „η ιδιότυπη σταθερότητα του ψυχικού μηχανισμού αυτοεξαναγκασμού που αναδεικνύεται ως αποφασιστικό γνώρισμα στο habitus κάθε „πολιτισμένου“ ανθρώπου“ (Elias 1976b, 320).

Κατά συνέπεια, για τον Elias, το κοινωνικό habitus είναι ο ίδιος ο ψυχοποιημένος πολιτισμός, ο οποίος μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με την κουλτούρα, την εποχή και την κοινωνική τάξη.

Η έννοια του habitus στον Pierre Bourdieu

Η θεωρία του Γάλλου κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu (1930-2002), ωστόσο, συνδέεται πιο έντονα με την έννοια του habitus. Όπως και ο Elias (ακολουθώντας επίσης τις θέσεις του Marcel Mauss ή του Erwin Panofsky (βλ. Krais 2014, 24)), ο Bourdieu αποδίδει την ομοιογενή συμπεριφορά των ατόμων (βλ. Schroer 2017, 326) που προέρχονται από παρόμοια κοινωνικά περιβάλλοντα στην ύπαρξη ενός κοινού habitus. Κατά συνέπεια, το ατομικό habitus δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως έκφραση της ατομικής προσωπικότητας, αλλά ως κάτι που καθορίζεται ουσιαστικά από τις κοινωνικές σχέσεις. Ο Bourdieu αντιλαμβάνεται το habitus ως ένα „σύστημα μόνιμων και μεταβιβάσιμων προδιαθέσεων“ (Bourdieu 2015, 98) που περικλείει και δομεί το σύνολο της εμφάνισης, της λήψης αποφάσεων, της σκέψης και της συμπεριφοράς ενός ατόμου, συμπεριλαμβανομένης της καταναλωτικής συμπεριφοράς, του χειρισμού αντικειμένων τέχνης, της προτιμώμενης ένδυσης, του γούστου στη στέγαση, της πολιτικής στάσης, των διατροφικών συνηθειών, των ρόλων των φύλων, της συμπεριφοράς του λόγου και τελικά ολόκληρου του τρόπου ζωής.

Ανάλογα με τον όγκο και το είδος του κεφαλαίου ενός ατόμου (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, συμβολικό κεφάλαιο), καταλαμβάνει διαφορετική θέση στον κοινωνικό χώρο μιας κοινωνίας. Η ένταξη σε μια κοινωνική τάξη ή ένα κοινωνικό περιβάλλον δεν αντανακλάται έτσι μόνο στο οικονομικό κεφάλαιο, αλλά και στις λεπτές διαφορές μεταξύ των ατόμων, όπως το γούστο, ο τρόπος ζωής και το habitus. Από αυτή την άποψη, το habitus δεν είναι τίποτε άλλο από „ενσωματωμένο πολιτισμικό κεφάλαιο των προηγούμενων γενεών“ (Bourdieu 1987, 129) – ή παρόμοια με τον Elias, εσωτερικευμένη κοινωνικοποίηση. Ο σχηματισμός ενός γούστου είναι έτσι τελικά ο σχηματισμός ενός ταξικού γούστου, το οποίο αποκτάται σαν μια „γενετική γραμματική“ (βλ. Chomsky) μέσω της κοινωνικοποίησης στην οικογένεια και το σχολείο (βλ. Ibid.,143).

„Το γούστο είναι η βάση όλων όσων έχει κανείς […], όπως και το τι είναι κανείς για τους άλλους, το τι κατατάσσει τον εαυτό του και το τι κατατάσσουν οι άλλοι“ (ό.π., 104).

Ως μαθημένο πρότυπο συμπεριφοράς, το habitus είναι θεμελιωδώς σταθερό και περιορίζει την κοινωνική πρακτική του ατόμου (βλ. Schroer 2017, 333). Παρ‘ όλα αυτά, το πρότυπο συμπεριφοράς των ατόμων μπορεί να αλλάξει μακροπρόθεσμα (πρβλ. Ibid., 318), εάν αλλάξει η θέση του ατόμου στον κοινωνικό χώρο. Από κοινωνιολογική σκοπιά, το habitus είναι επομένως ο σύνδεσμος μεταξύ της ατομικής ελευθερίας και των περιορισμών των κοινωνικών δομών (πρβλ. Schroer 2017, 317). Για τον Bourdieu, επίσης, το habitus έχει τη λειτουργία της διάκρισης (πρβλ. Jurt 2013, 86), δηλαδή της οριοθέτησης μιας κοινωνικής ομάδας από τις άλλες, έτσι ώστε να αποτελεί έκφραση της κοινωνικής διαφοράς και μιας ταξικής πάλης στην οποία τα άτομα προσπαθούν να διατηρήσουν ή να βελτιώσουν τη θέση τους.

Έτσι, το habitus είναι ταυτόχρονα προϊόν της κοινωνικής πρακτικής, καθώς και μέσο αναπαραγωγής και εκδήλωσης των πρακτικών αυτών, των ιεραρχιών και τελικά των σχέσεων κυριαρχίας.

Habitus και επικοινωνία

Διαφορές συνήθειας μεταξύ των ατόμων μπορούν να παρατηρηθούν όχι μόνο μεταξύ κοινωνικών ομάδων εντός ενός πολιτισμού, αλλά και μεταξύ ατόμων διαφορετικών πολιτισμών. Όσον αφορά τις διαδικασίες επικοινωνίας, καθίσταται σαφές ότι οι συνήθεις ορίζοντες συμπεριφοράς των δρώντων καθορίζουν τις επικοινωνιακές δυνατότητες. Οι παρεξηγήσεις μπορούν εύκολα να προκύψουν όταν άτομα από διαφορετικές κουλτούρες, γενιές ή περιβάλλοντα πρέπει να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Δεδομένου ότι, κατά την έννοια του Bourdieu, κάθε συνήθεια συμβαδίζει με την οριοθέτηση από άλλους τρόπους ζωής, ο προβληματισμός σχετικά με τα δικά μας πρότυπα συμπεριφοράς και τα πρότυπα συμπεριφοράς των άλλων είναι απαραίτητος για να αντιμετωπιστεί μια προκύπτουσα στάση απόρριψης. Γιατί μια θεμελιωδώς εκτιμητική και ανεκτική προσέγγιση του άλλου είναι κεντρικής σημασίας για τη διαπολιτισμική επικοινωνία.

Βιβλιογραφία

Bourdieu, Pierre: Οι λεπτές διαφορές. Κριτική της δύναμης της κοινωνικής κρίσης. Φρανκφούρτη α. Μ.: Suhrkamp 1987.

Bourdieu, Pierre: Κοινωνική αίσθηση. Κριτική του θεωρητικού λόγου. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 2015.

Eichener, Volker u. Ralf Baumgart: Norbert Elias zur Einführung. 3η πλήρως αναθεωρημένη έκδοση. Αμβούργο: Junius 2013.

Elias, Norbert: Για τη διαδικασία του πολιτισμού. Κοινωνιογενετικές και ψυχογενετικές μελέτες. Αλλαγές στη συμπεριφορά των κοσμικών ανώτερων τάξεων της Δύσης. Φρανκφούρτη α. Μ.: Suhrkamp 1976 (= 1).

Elias, Norbert: On the Process of Civilisation. Κοινωνιογενετικές και ψυχογενετικές μελέτες. Μετασχηματισμός της κοινωνίας και περίγραμμα μιας θεωρίας του πολιτισμού. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1976 (= 2).

Hexis. Στο: Φιλοσοφικό λεξικό. Πρόσωπα και όροι της δυτικής φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Επιμέλεια: Anton Hügli και P. Lübcke. Reinbeck: Rowohlt 2013. σ. 387.

Jurt, Joseph: Bourdieu, Pierre. Στο: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Προσεγγίσεις – Πρόσωπα – Βασικοί όροι. Επιμέλεια: Ansgar Nünning. 5η ενημερωμένη και διευρυμένη έκδοση. Στουτγάρδη: Metzler 2013, σσ. 85-87.

Krais, Beate και G. Gebauer: Habitus. Bielefeld: Transcript 2014.

Schroer, Markus: Κοινωνιολογικές θεωρίες. Από τους κλασικούς στο παρόν. Στουτγάρδη: Wilhelm Fin 2017 (=UTB).

Simonis, Linda: Habitus. Στο: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Προσεγγίσεις – Πρόσωπα – Βασικοί όροι. Επιμέλεια: Ansgar Nünning. 5η ενημερωμένη και διευρυμένη έκδοση. Στουτγάρδη: Metzler 2013. σσ. 287-288.

Volkmann, Laurenz: Elias, Norbert. Στο: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Προσεγγίσεις – Πρόσωπα – Βασικοί όροι. Επιμέλεια: Ansgar Nünning. 5η ενημερωμένη και διευρυμένη έκδοση. Στουτγάρδη: Metzler 2013. σσ. 164-165.