Habitus

Łaciński termin habitus, pierwotnie wywodzący się od starożytnego greckiego słowa héxis (ἕξις), oznacza stałą dyspozycję behawioralną, która znajduje odzwierciedlenie w postawie jednostki w sensie wyglądu zewnętrznego, jak i wewnętrznego usposobienia. Obejmuje całość indywidualnych wzorców zachowań, od sposobu mówienia i gestów po osobiste wartości i cały styl życia. Od starożytności greckiej do dnia dzisiejszego, termin ten doświadczył różnych zmian znaczenia w kontekście retoryki, filozofii i socjologii (por. Simonis 2013, 287).

Zmiany w znaczeniu terminu

W starożytności greckiej, w szczególności Arystoteles ukuł termin héxis (ἕξις), przez który rozumiał stałą dyspozycję behawioralną jednostki, która stała się nawykiem poprzez doświadczenie i praktykę (por. Hügli 2013, 387). Zgodnie z tym, héxis jest zdolnością lub zasadą generowania przyszłych działań (por. Krais 2014, 29). W kontekście rzymskiej doktryny retoryki habitus oznaczał bardzo specyficzny sposób zachowania i ekspresji, dla którego określona postawa, sposób mówienia i nastawienie psychiczne były uważane za konieczne. W renesansie kategorie te zostały uzupełnione o określony styl mowy, a także odpowiednią wysokość mowy. (por. Sominis 2013, 287-288).

Pojęcie habitusu u Norberta Eliasa

W dziedzinie socjologii szczególnie wpływowe były podejścia Norberta Eliasa i Pierre’a Bourdieu. Socjolog i filozof kultury Norbert Elias (1897-1990) zakłada, że istnieją silne współzależności między wzorcami myślenia, odczuwania i zachowania jednostki a otaczającymi ją strukturami społecznymi (por. Volkmann 2013, 164). Tak więc w Process of Civilisation (1939) opisuje, że odpowiednie zwyczaje i maniery należy rozpatrywać w odniesieniu do odpowiedniej kultury, punktu w czasie i pozycji społecznej.

Ze względu na tę zależność Elias zawsze przypisuje również charakterystyczną funkcję określonym zwyczajom grupy społecznej. Przestrzeganie określonej etykiety stołu, rytuał powitania lub rozróżnienie tego, co prywatne lub publiczne, służyło jako odróżnienie od innych grup społecznych. Ponieważ jednak klasy niższe zawsze starają się naśladować obyczaje klas wyższych, te ostatnie muszą zawsze udoskonalać swoje konwencje, co nieustannie przesuwa granicę tego, co jest społecznie akceptowalne w danej grupie. Według Eliasa, im większe stają się grupy społeczne lub państwa, tym bardziej charakterystyczne stają się również zwyczaje poszczególnych grup.

Dla Eliasa mechanizm ten jest nie tylko zewnętrznym procesem społecznym, ale także psychologicznym. Obyczaje i konwencje społeczne są internalizowane w naszym społecznym habitusie poprzez wychowanie i odcisk środowiska społecznego, tak że zasady społeczne i przymus społeczny stają się naszą „drugą naturą“ (por. Eichener 2013, 64). Doprowadziłoby to do „szczególnej stabilności psychicznego aparatu przymusu, który wyłania się jako decydująca cecha habitusu każdej „cywilizowanej“ istoty ludzkiej“ (Elias 1976b, 320).

W konsekwencji dla Eliasa habitus społeczny jest samą cywilizacją psychologiczną, która może się różnić w zależności od kultury, epoki i klasy społecznej.

Pojęcie habitusu u Pierre’a Bourdieu

Teoria francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu (1930-2002) jest jednak najsilniej związana z pojęciem habitusu. Podobnie jak Elias (podążając również za tezami Marcela Maussa lub Erwina Panofsky’ego (por. Krais 2014, 24)), Bourdieu przypisuje homogeniczne zachowanie jednostek (por. Schroer 2017, 326), które pochodzą z podobnych kontekstów społecznych, istnieniu wspólnego habitusu. W związku z tym indywidualny habitus nie powinien być rozumiany jako wyraz indywidualnej osobowości, ale jako zasadniczo zdeterminowany przez relacje społeczne. Bourdieu rozumie habitus jako „system trwałych i zbywalnych dyspozycji“ (Bourdieu 2015, 98), które obejmują i strukturyzują cały wygląd osoby, podejmowanie decyzji, myślenie i zachowanie, w tym zachowania konsumenckie, obchodzenie się z przedmiotami sztuki, preferowaną odzież, gust mieszkaniowy, postawę polityczną, nawyki żywieniowe, role płciowe, zachowanie mowy i ostatecznie cały styl życia.

W zależności od wielkości i rodzaju kapitału jednostki (kapitał ekonomiczny, społeczny, kulturowy, symboliczny), zajmuje ona inną pozycję w przestrzeni społecznej społeczeństwa. Przynależność do klasy społecznej lub środowiska znajduje zatem odzwierciedlenie nie tylko w kapitale ekonomicznym, ale także w subtelnych różnicach między jednostkami, takich jak gust, styl życia i habitus. Pod tym względem habitus to nic innego jak „włączony kapitał kulturowy poprzednich pokoleń“ (Bourdieu 1987, 129) – lub podobnie jak w przypadku Eliasa, zinternalizowana socjalizacja. Kształtowanie się gustu jest zatem ostatecznie kształtowaniem się gustu klasowego, który jest nabywany jak „gramatyka generatywna“ (zob. Chomsky) poprzez socjalizację w rodzinie i szkole (por. tamże, 143).

„Smak jest podstawą wszystkiego, co posiadamy […], podobnie jak to, kim jesteśmy dla innych, z czym się klasyfikujemy i jesteśmy klasyfikowani przez innych“ (tamże, 104).

Jako wyuczony wzorzec zachowania, habitus jest zasadniczo stabilny i ogranicza praktykę społeczną jednostki (por. Schroer 2017, 333). Niemniej jednak wzorzec zachowań jednostek może ulec zmianie w dłuższej perspektywie (por. tamże, 318), jeśli zmieni się pozycja jednostki w przestrzeni społecznej. Z perspektywy socjologicznej habitus jest zatem łącznikiem między indywidualną wolnością a ograniczeniami struktur społecznych (por. Schroer 2017, 317). Również dla Bourdieu habitus pełni funkcję rozróżnienia (por. Jurt 2013, 86), tj. odgraniczenia grupy społecznej od innych, a zatem jest wyrazem różnicy społecznej i walki klasowej, w której jednostki starają się utrzymać lub poprawić swoją pozycję.

Tak więc habitus jest jednocześnie produktem praktyki społecznej, a także środkiem reprodukcji i manifestacji tych praktyk, hierarchii i ostatecznie relacji dominacji.

Habitus i komunikacja

Różnice zwyczajowe między jednostkami można zaobserwować nie tylko między grupami społecznymi w obrębie kultury, ale także między jednostkami z różnych kultur. W odniesieniu do procesów komunikacyjnych staje się jasne, że nawykowe horyzonty zachowań aktorów determinują możliwości komunikacyjne. Nieporozumienia mogą łatwo powstać, gdy ludzie z różnych kultur, pokoleń lub środowisk muszą się ze sobą komunikować. Ponieważ, w sensie Bourdieu, każdy habitus idzie w parze z odgraniczeniem od innych stylów życia, refleksja nad własnymi i cudzymi wzorcami zachowań jest konieczna, aby przeciwdziałać wynikającej z tego postawie odrzucenia. Zasadniczo doceniające i tolerancyjne podejście do innych ma kluczowe znaczenie dla komunikacji międzykulturowej.

Literatura

Bourdieu, Pierre: Subtelne różnice. Krytyka władzy osądu społecznego. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1987.

Bourdieu, Pierre: Zmysł społeczny. Krytyka rozumu teoretycznego. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 2015.

Eichener, Volker u. Ralf Baumgart: Norbert Elias zur Einführung. 3rd fully revised ed. Hamburg: Junius 2013.

Elias, Norbert: On the Process of Civilisation. Studia socjogenetyczne i psychogenetyczne. Zmiany w zachowaniu świeckich klas wyższych na Zachodzie. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1976 (= 1).

Elias, Norbert: On the Process of Civilisation. Studia socjogenetyczne i psychogenetyczne. Transformacja społeczeństwa i zarys teorii cywilizacji. Frankfurt a. M.: Suhrkamp 1976 (= 2).

Hexis. W: Philosophielexikon. Osoby i terminy filozofii zachodniej od starożytności do współczesności. Edited by Anton Hügli and P. Lübcke. Reinbeck: Rowohlt 2013. s. 387.

Jurt, Joseph: Bourdieu, Pierre. W: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Podejścia – Osoby – Podstawowe pojęcia. Ed. by Ansgar Nünning. 5. zaktualizowane i rozszerzone wydanie. Stuttgart: Metzler 2013, s. 85-87.

Krais, Beate i G. Gebauer: Habitus. Bielefeld: Transcript 2014.

Schroer, Markus: Teorie socjologiczne. Od klasyków do współczesności. Stuttgart: Wilhelm Fin 2017 (=UTB).

Simonis, Linda: Habitus. W: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Podejścia – Osoby – Podstawowe terminy. Ed. by Ansgar Nünning. 5. zaktualizowane i rozszerzone wydanie. Stuttgart: Metzler 2013. pp. 287-288.

Volkmann, Laurenz: Elias, Norbert. W: Metzler Lexikon Literatur- und Kulturtheorie. Podejścia – Osoby – Podstawowe pojęcia. Ed. by Ansgar Nünning. 5. zaktualizowane i rozszerzone wydanie. Stuttgart: Metzler 2013. pp. 164-165.