Feminisme

De term feminisme beschrijft a) „een beweging die politiek-praktische maatregelen voorstaat om de levenskansen van vrouwen te verbeteren (vrouwenbeweging, emancipatie), en b) theoretisch-wetenschappelijke inspanningen om discriminatie van het vrouwelijk geslacht als barrière voor wetenschappelijke (en praktische) kennis waar te nemen en te overwinnen“ (Bundeszentrale für politische Bildung o.J.).

Een fundamentele verandering in de positie van vrouwen wordt verwacht door het aanpassen van levenssituaties, sociale rollen en structuren en processen die de ondergeschiktheid van vrouwen conceptualiseren (zie Thiessen 2008, 38).

Historische achtergrond van de vrouwenbeweging

Historisch gezien kenmerkt het feminisme een beweging die politiek en sociaal gevormd werd en een theoretisch richtsnoer voorstond. In de 18e en 19e eeuw kwamen vrouwenbewegingen voort uit eerdere bewegingen die kritisch stonden tegenover maatschappij en overheersing en streefden naar gelijke burgerrechten voor vrouwen zoals die al golden voor mannen, onder andere op het gebied van voortplanting (zie Müller 2013, 132, 134). Tot de verschillende feministische bewegingen behoren bijvoorbeeld het liberale feminisme, het ecofeminisme en het zwarte feminisme (vgl. Thiessen 2008, 38).

Voordat deze bewegingen opkwamen, werden feministische benaderingen in het literaire veld al vertegenwoordigd door onder andere Simone de Beauvoir, Mary Wollstonecraft en Virginia Woolf. Elaine Showalter benoemt chronologisch drie fasen van vrouwelijk schrijven: 1. Vrouwelijke fase (1840-1880), waarin esthetische mannelijke normen en standaarden werden geïmiteerd, 2. Feministische fase (1880-1920), waarin vaak radicale en separatistische standpunten werden bepleit, en 3. Vrouwelijke fase (1920 tot nu), die zich voornamelijk richt op vrouwelijke schrijfwijzen en ervaringen (vgl. Barry 2009, 116, 118). Judith Butler is momenteel een auteur die zich in het bijzonder bezighoudt met gender (vgl. Barry 2009, 139; Thiessen 2008, 41).

Tot de meest relevante bewegingen behoren de twee vrouwenbewegingen in de jaren 1960/70, waarin vrouwen eisen stelden, vooral op het gebied van seksualiteit en bevolkingspolitiek (vgl. Barry 2009, 116 e.v.; Müller 2013, 131). Over het algemeen was het onbetaalde werk dat ze deden ook een belangrijk thema vanaf de Franse Revolutie tot bewegingen in de voormalige DDR. In de tweede helft van de 19e eeuw ontstond er verdeeldheid tussen vrouwen, omdat de eisen gerelateerd waren aan de respectievelijke klasse van hun (echt)man, zodat proletarische en bourgeois vrouwen met elkaar in conflict kwamen en zich in sommige gevallen weer ondergeschikt moesten maken aan hun man (vgl. Müller 2013, 131 e.v.).

De tweede helft van de 20e eeuw was daarentegen weer sterk gericht op de Eerste Vrouwenbeweging. Het feminisme werd gekoppeld aan het socialisme en door zich af te zetten tegen mannen zocht het naar een eigen cultuur, zowel op politiek gebied als op het gebied van onderzoek. Ondanks tussentijdse successen in de DDR, zoals toestemming voor abortus, werden vrouwen nog steeds grotendeels naar de achtergrond gedrongen (vgl. Müller 2013, 133).

Feminisme in academisch en hedendaags discours

Feministische kritiek is „een specifiek soort politiek discours: een kritische en theoretische praktijk die zich inzet voor de strijd tegen patriarchaat en seksisme“ (Moi 1989, 117). In plaats van ‚feminisme‘ zouden we echter eerder moeten spreken van ‚feminismen‘, omdat de aandachtspunten van de verschillende bewegingen zeer divers zijn – hoewel er een wederzijdse uitwisseling en beïnvloeding heeft plaatsgevonden en nog steeds plaatsvindt (vgl. Lenz 2018).

Ondanks de vele benaderingen kunnen ze worden gebundeld op basis van een vergelijkbaar begrip van gender en samenleving. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen structurele feminismen, die zich richten op genderongelijkheden en machtsverhoudingen, en institutionele feminismen, die zich meer richten op pragmatische hervormingen en structurele veranderingen. Andere subcategorieën zijn discursieve feminismen, die zich richten op hoe beelden van gender cultureel worden gecreëerd en verspreid, en queer feminismen, die seksuele en lichamelijke diversiteit aan de orde stellen en de erkenning ervan eisen. (cf. Lenz 2018).

Naast feminismen en de vrouwenbeweging moet, met name in de academische context, een onderscheid worden gemaakt tussen genderstudies, een interdisciplinaire wetenschappelijke discipline die kritisch onderzoek doet naar culturele en sociale omstandigheden vanuit een genderperspectief, waarbij gebruik wordt gemaakt van wetenschappelijke theorieën en methoden (cf. Lenz 2018).

Feminisme speelt ook een belangrijke rol in de huidige maatschappelijke discoursen. Bijzonder opmerkelijk en vandaag de dag nog steeds relevant is de MeToo-beweging die in 2006 werd gelanceerd door de Amerikaans-Amerikaanse activiste Tarana Burke, die pas in 2017 populair werd door een #MeToo-tweet van Alyssa Milanos. Zij roept mensen op om deze hashtag te delen als ze, net als zij, al slachtoffer zijn geweest van seksueel geweld (cf. Martini 2020, 1). „In de kern […] [gaat het #MeToo-debat] over vrouwen die hun eigen lichaam en seksualiteit willen bepalen“ (Lenz 2018).

J.K. Rowling startte eind 2019 een ander controversieel debat met een tweet waarin ze de Britse onderzoeker Maya Forstater steunde, die eerder had verkondigd dat biologische sekse niet kan worden veranderd (cf. Steiner 2019). Dit leverde kritiek op van de transgendergemeenschap (cf. Hanfeld 2020).J.K. Rowling benadrukt echter dat ze de rechten van vrouwen, mannen, homoseksuelen, heteroseksuelen en transseksuelen verdedigt (cf. Rowling 2020).

Literatuur

Barry, Peter (2009): Beginnende theorie. Een inleiding in literatuur- en cultuurtheorie.

Peter Barry en Helen Carr (eds.). 3e ed. Manchester en New York: Manchester University Press.

Bundeszentrale für politische Bildung (n.d.): Feminismus. Federaal agentschap voor burgereducatie. https://www.bpb.de/nachschlagen/lexika/politiklexikon/17484/feminismus [18.09.2020].

Hanfeld, Michael (2020): J. K. Rowling stapt op in controverse over transgender ideeën. FAZ.NET.https://www.faz.net/aktuell/feuilleton/debatten/j-k-rowling-legt-im-streit-um-transgender-vorstellungen-nach-16810240.html#void [19.09.2020].

Lenz, Ilse (2018): Van zorgwerk tot #MeToo. Actuele feministische kwesties en debatten in Duitsland. Bundesamt für Bürgerliche Bildung. bpb.de/apuz/267940/von-der-sorgearbeit-bis-metoo-aktuelle-feministische-themen-und-debatten-in-deutschland?p=all [19.09.2020].

Martini, Franziska (2020): Wie is #MeToo? Een netwerkanalytisch onderzoek van (anti-)feministisch protest op Twitter…. Media & Communicatie Studies 3 (68): 255.

Moi, Toril (1989): Feministisch, Vrouwelijk, Vrouwelijk. In: De feministische lezer. Essays over gender en de politiek van de literatuurkritiek. Catherine Belsey en Jane Moore (eds.). New York: Basil Blackwell, 117-32.

Müller, Ursula G.T. (2013): Een politiek thuis voor het feminisme – de halve wereld voor links. De politieke locatie van het feminisme. Wiesbaden: Springer VS.

Rowling, Joanne K. (2020): J.K. Rowling schrijft over haar redenen om zich uit te spreken over seks- en genderkwesties. J.K. ROWLING. https://www.jkrowling.com/opinions/j-k-rowling-writes-about-her-reasons-for-speaking-out-on-sex-and-gender-issues/ [19.09.2020].

Steiner, Noëlle. (2019): J.K. Rowling verdient shitstorm over gendertweet. Nau media.https://www.nau.ch/people/welt/jk-rowling-erntet-shitstorm-wegen-geschlechter-tweet-65631793 [19.09.2020].

Thiessen, Barbara (2008): Feminisme: Verschillen en Controverses. In: Handboek voor vrouwen- en genderstudies. Theorieën, methoden, empirisme. Ruth Becker en Beate

Kortendiek (eds.). 2nd ed. and updated. Editie. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 37-44.