Cultureel geheugen

Assmann en Assmann definiëren cultureel geheugen vanuit het perspectief van culturele studies als „de traditie in ons, […] de teksten, beelden en riten die in de loop van generaties, in eeuwen, in sommige gevallen zelfs millennia van herhaling, zijn gehard en die ons bewustzijn van tijd en geschiedenis, onze kijk op onszelf en op de wereld vormgeven“. (Assmann, J. 2006, 70)

De triade van het geheugen

Deze term, die vooral wordt gebruikt in het discours over het geheugen in culturele studies, maakt deel uit van een conceptuele triade die volgens Aleida Assmann fundamenteel verschillende vormen van geheugen beschrijft:

– individueel geheugen

– (sociaal) communicatief geheugen

– cultureel geheugen (cf. Assmann, A. 2006, 13)

Vormen van geheugen

Terwijl het individuele geheugen van een persoon gevuld is met zowel impliciete als expliciete, d.w.z. autobiografische herinneringen, worden herinneringen ook bewaard door interactie met anderen in het collectieve geheugen, d.w.z. in de familie, in een sociale groep of in de samenleving als geheel. Communicatieve, d.w.z. mondelinge, tradities worden van generatie op generatie doorgegeven.

De Franse socioloog Maurice Halbwachs beschrijft de relatie tussen het individuele geheugen en de samenleving als volgt: „Meestal herinner ik het me omdat anderen me daartoe aansporen, omdat hun geheugen het mijne helpt, omdat het mijne op het hunne steunt. Tenminste in deze gevallen is er niets mysterieus aan het geheugen“ (Halbwachs 1966, 20 f.).

Maar „onze herinneringen zijn niet alleen sociaal, maar ook cultureel <<ingebed>>“ (Assmann, J. 2006, 69). Teksten, beelden, dingen, symbolen en riten vormen het culturele geheugen en zijn de basis van onze culturele identiteit. De dragers van deze culturele tradities zijn „extern[e] opslagmedia en cultureel[e] praktijken“ (Assmann, A. 2006, 19), die taal, beelden, stemmen en geluiden bewaren. Want „alleen opslagplaatsen en media maken van een communicatief geheugen een echt cultureel geheugen.“ (Reichwein 2018)

Geschiedenis en identiteit

Maar hoe wordt bepaald wat we onthouden en wat we vergeten? AfD-kringen roepen op tot een „180-graden draai in het herinneringsbeleid“ en marginaliseren de Holocaust als een „vogelnestje“. De zogenaamde „schuldcultus“ van de Duitsers wordt aan de kaak gesteld en zo wordt het culturele geheugen steeds meer in twijfel getrokken.

Het wordt duidelijk dat het culturele geheugen niet statisch is. Het is onderhevig aan dynamiek en veranderingen die in de samenleving als geheel besproken en bediscussieerd moeten worden. Want „wat wordt herinnerd en wat wordt vergeten, wordt in grote mate gevormd, georganiseerd en gereconstrueerd“ (Reichwein 2018).

Literatuur

Assmann, Aleida (2006): Memory Spaces. Vormen en transformaties van cultureel geheugen. 3e ed. Beck: München.

Assmann, Jan (2006): Thomas Mann en Egypte. Mythe en monotheïsme in de Jozefromans. Beck: München.

Halbwachs, Maurice (1985): Herinnering en haar sociale voorwaarden. Suhrkamp: Berlijn.

Reichwein, Marc (2018): Waarom geen natie zonder geheugen kan leven. https://www.welt.de/kultur/literarischewelt/article177671164/Nation-und-Erinnerung-So-funktioniert-das-kulturelle-Gedaechtnis.html [13.11.2018].