Nacjonalizm

Przed międzynarodowymi meczami piłki nożnej odgrywane są hymny narodowe, niezliczeni kibice śpiewają żarliwie na całe gardło, ubierając się w barwy swojej drużyny. Być dumnym z własnego kraju – czy to samo w sobie jest nacjonalizmem? Czy raczej wyraz czystego patriotyzmu? Gdzie właściwie leżą granice i co wyróżnia nacjonalizm?

Definicja

Duden definiuje termin nacjonalizm jako „postawę polityczną, w której wielkość i potęga własnego państwa są uważane za najwyższe wartości w przesadny, nietolerancyjny sposób“. (Duden 201, 673) Co więcej, można go użyć do opisania dążenia do integracji grup polityczno-kulturowych we wspólnym państwie narodowym (por. Riescher 2005, 599).

Wyjaśnia to korelację między dwoma terminami nacjonalizm i naród, które są ze sobą ściśle powiązane. Nacjonalizm może doprowadzić do powstania państwa narodowego lub przyczynić się do jego powstania, podczas gdy nacjonalizm, odwrotnie, jest ideologią, która może być wykorzystywana przez przedstawicieli państwa narodowego lub aktywnie wzmacniana politycznie. Podejmując tę ideę, filozof Ernest Gellner argumentuje, że „nacjonalizm […] jest teorią legitymizacji politycznej, zgodnie z którą granice etniczne nie mogą pokrywać się z granicami politycznymi; w szczególności w państwie granice etniczne nie mogą oddzielać rządzących od rządzonych“. (Gellner 1995, 8 f.)

Niemiecki historyk Dieter Langewiesche jeszcze bardziej wyostrzył tę definicję: „Zgodnie z tym, nacjonalizm jest ideologią, która legitymizuje dezintegrację i zniszczenie tradycyjnego porządku i chce wprowadzić coś nowego w jego miejsce – twierdząc, że ta nowość to społeczeństwo z egalitarnym porządkiem wartości, ukonstytuowane jako państwo z kolektywnym, tj. również egalitarnym, suwerenem. To jest powód, dla którego nacjonalizm historycznie powstał jako ideologia wyzwolenia“. (Langewiesche 1994, 14)

Nacjonalizm jako produkt czasów współczesnych

Langewiesche charakteryzuje nacjonalizm jako „twór nowoczesności“. (Langewiesche 1994, 5)

Pojawienie się nacjonalizmu było konsekwencją „modernizacji społeczeństwa poprzez industrializację“ (Landgrebe 2003, 16). Innowacje techniczne były warunkiem wstępnym, aby określona grupa kulturowa mogła postrzegać siebie jako naród. Początki tego zjawiska datuje się na połowę XVIII wieku (por. Planert 2004, 11).

Wehler dodaje, że nacjonalizm „powinien być rozumiany jako genialny wynalazek społeczny, który pojawił się jako odpowiedź na rewolucyjne kryzysy w procesie zachodniej modernizacji“. (Wehler 2011, 24) Co więcej, coraz bardziej transnarodowa polityka w czasach globalizacji wywołuje odwrotny rozwój rosnącego nacjonalizmu (por. Lemke 2018, 214).

Nacjonalizm inkluzywny kontra ekskluzywny

Riescher przedstawia typologię nacjonalizmu, która rozróżnia nacjonalizm inkluzywny i ekskluzywny (por. Riescher 2005, 599). Opisuje nacjonalizm inkluzywny jako raczej umiarkowaną świadomość narodową, porównywalną pod względem intensywności do patriotyzmu, która ma efekt legitymizujący poprzez integrację wszystkich grup polityczno-kulturowych (por. tamże).

W przeciwieństwie do tego, istnieje ekskluzywny nacjonalizm: ten „charakteryzuje się wyolbrzymionym poczuciem wartości, które w odróżnieniu od innych państw lub narodów wyolbrzymia własne cechy narodowe lub uważa je za lepsze od innych“ (tamże). (Wynikające z tego zapotrzebowanie na homogeniczność w granicach politycznych prowadzi do wykluczenia innych grup kulturowych i fundamentalnego oporu wobec wszystkiego, co obce (por. tamże).

Podczas gdy inkluzywny nacjonalizm ma zatem efekt jednoczący i może przyczynić się do powstania państwa narodowego, ekskluzywny nacjonalizm charakteryzuje się radykalnym odrzuceniem wszystkich grup nienależących do własnej grupy etnicznej.

Odróżnienie od patriotyzmu i szowinizmu

Podobieństwo semantyczne łączy nacjonalizm z patriotyzmem. Te dwa terminy należy od siebie odróżnić, ponieważ ten drugi postuluje „poczucie przynależności do narodu, które jest również związane z dumą, ale które powinno być wolne od lekceważenia innych narodów“ (Jansen i Borggräfe 2007, 17). Eliminuje to dewaluację i odrzucanie innych kultur (por. tamże).

Szowinizm można uznać za skrajną formę nacjonalizmu. Odnosi się on do „agresywnie przesadnego nacjonalizmu i wynikającej z niego nienawiści do członków innych narodowości“ (Duden 2010, 249).

Charakterystyka nacjonalizmu

Jakie są konkretne cechy nacjonalizmu? Planert wymienia różne cechy z perspektywy kulturowej, politycznej i społeczno-historycznej. Z perspektywy kulturoznawczej nacjonalizm jest systemem integracji grupowej opartym na samodzielnie wygenerowanym, pozornie czasowo trwałym rdzeniu kulturowym, który charakteryzuje się dystansowaniem innych, procesami włączania i wykluczania oraz modelowaniem określonych ról płciowych (por. Planert 2004, 11). Legitymizacja tego systemu opiera się na tworzeniu mitów narodowych (por. tamże).

Z perspektywy politycznej nacjonalizm jest ograniczony do określonego obszaru i wywołuje zgodność między narodem a państwem w tym obszarze, którego najważniejszą wartością jest lojalność (por. tamże). Co więcej, istnieje korelacja między nacjonalizmem a wojną (por. tamże). Nacjonalizm przeciwstawia się istniejącym porządkom politycznym i charakteryzuje się również obietnicą uczestnictwa, a także dynamiką działania, która umożliwia mobilizację mas ludzi (por. tamże).

Ze społeczno-historycznego punktu widzenia idee nacjonalistyczne rozwijają się z pewnej, społecznie definiowalnej klasy wsparcia o określonych interesach. Artykulacja tych idei prowadzi do pełzającego rozprzestrzeniania się i stałej obecności idei narodowych w ciągłym okresie czasu (por. tamże). „Dla tej ekspansji musi istnieć minimum strukturalnych warunków wstępnych – takich jak wspólna przestrzeń komunikacyjna i gospodarcza lub nadrzędne instytucje“. (tamże).

Literatura

Duden (2010): Das Bedeutungswörterbuch. Vol. 10. 4th ed. Berlin: Dudenverlag.

Gellner, Ernest (1995): Nationalism and Modernity. Hamburg: Rotbuch.

Jansen, Christian/ Borggräfe, Henning (2007): Naród – Narodowość – Nacjonalizm. Frankfurt nad Menem: Campus.

Landgrebe, Alix (2003): „Gdyby Polska nie istniała, musiałaby zostać wymyślona“. The Development of Polish National Consciousness in the European Context from 1830 to the 1880s. Wiesbaden: Harrassowitz.

Langewiesche, Dieter (1994): Nacjonalizm w XIX i XX wieku: między uczestnictwem a agresją. Bonn: Instytut Badawczy Fundacji Friedricha Eberta.

Lemke, Christiane (2018): Stosunki międzynarodowe. Podstawowe pojęcia, teorie i obszary problemowe. 4th ed. Berlin/Boston: de Gruyter.

Planert, Ute (2004): Nation und Nationalismus in der deutschen Geschichte. In: Aus Politik und Zeitgeschichte 39.

Riescher, Giesela (2005): Nacjonalizm. In: Nohlen, Dieter/ Schultze, Rainer-Olaf (eds.): Lexikon der Politikwissenschaft. Vol. 2. N-Z. Teoria, metody, terminy. Monachium: Beck, 599.

Wehler, Hans-Ulrich (2011): Nacjonalizm. Historia, formy, konsekwencje. 4th ed. Monachium: Beck.