Społeczeństwo obywatelskie
Termin społeczeństwo obywatelskie odnosi się do formy społeczeństwa charakteryzującej się niezależnymi, zaangażowanymi społecznie i politycznie obywatelami (por. Duden 2020). Dotyczy to np. działalności w klubach, stowarzyszeniach i kościołach czy obejmowania urzędów.
Społeczeństwo obywatelskie jest fundamentem żywej demokracji. Społeczeństwo obywatelskie zwraca uwagę na aktualne wyzwania społeczne, którym jego zdaniem nie poświęca się wystarczającej uwagi na szczeblu politycznym. „Ciemna strona“ społeczeństwa obywatelskiego może mieć również antydemokratyczne skutki poprzez wykluczenie, nieludzkie zachowania itp. Odpowiedzialni obywatele są niezbędni dla funkcjonującego i krytycznego społeczeństwa obywatelskiego.
3 Perspektywy
Termin ten można również rozpatrywać z trzech perspektyw: normatywnej, zorientowanej na działanie i skoncentrowanej na aktorze.
1 Perspektywa normatywna oznacza tu społeczeństwo obywatelskie, które walczy o lepszą przyszłość lub bardziej sprawiedliwe społeczeństwo; perspektywę tę można odnaleźć przede wszystkim w walce z systemami autorytarnymi lub dyktatorskimi.
2 Z kolei perspektywa zorientowana na działanie odnosi się do interakcji społecznych w społeczeństwie. Na przykład społeczeństwo obywatelskie powinno być pozbawione przemocy, pomocne i nastawione na kompromis. Ta podstawowa postawa w społeczeństwie obywatelskim jest wspierana przez politycznie stworzone, prawne ramy, takie jak prawa człowieka i prawa podstawowe. Jest więc częścią kultury politycznej, która podziela i reprezentuje te same wartości.
3 W perspektywie actor-centred społeczeństwa obywatelskiego w centrum uwagi znajdują się jednostki lub organizacje, które działają niezależnie poza strukturami rodzinnymi lub korporacyjnymi. Dzieje się to w oderwaniu od kategorii społecznych takich jak rynek, państwo i sfera prywatna w stowarzyszeniach, organizacjach pozarządowych (NGO), kręgach, sieciach, federacjach lub podobnych strukturach (por. Bpb 2020).
Społeczeństwo obywatelskie i hegemonia
Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, società civile, które często jest obciążone normatywnie, otrzymuje ważny zwrot krytyczno-analityczny od włoskiego marksistowskiego intelektualisty Antonio Gramsciego (1891-1837): W społeczno-ekonomicznie podzielonym społeczeństwie kapitalistycznym sfera społeczeństwa obywatelskiego nie musi stanowić przystani demokratycznej i społecznej partycypacji zgrabnie oddzielonej od gospodarki i polityki, ale może też funkcjonować – jak w okresie rewolucji pod koniec I wojny światowej – jako „solidny łańcuch fortec i kazamatów“ (Gramsci 1999, 874), który we współpracy z władzą państwową stabilizuje istniejące stosunki dominacji oraz amortyzuje i osłabia aspiracje emancypacyjne.
Społeczeństwo obywatelskie, podobnie jak sfera polityczna, nie jest więc przestrzenią neutralną, lecz znaczącą, związaną z konfliktową reprodukcją społeczeństwa jako całości i z konieczności kontestowaną, w której siły społeczne walczą o hegemonię kulturową: Hegemonia, w przeciwieństwie do polityki opartej na przymusie, oznacza „władzę, która jest zakorzeniona w przekonaniach ludzi i nie tylko legitymizuje rządy w abstrakcji, ale osadza je w konsensusie rządzonych“ (Haug/Davidson 2004, 1-29). Zgodnie z tym rozumieniem, czynnikiem decydującym o rzeczywistej demokratyzacji nie jest samo formalne istnienie społeczeństwa obywatelskiego, ale jego – hegemoniczna lub kontrhegemoniczna, oporna – funkcja w społeczeństwie.
Literatura
Federalna Agencja Edukacji Obywatelskiej (2012): Die verschiedenen Dimensionen der Zivilgesellschaft, online w: https://www.bpb.de/politik/grundfragen/deutsche-verhaeltnisse-eine-sozialkunde/138713/dimensionen (dostęp 18.09.2020).
Gramsci, Antonio (1999): Gefängnishefte. Vol. 4, Hamburg: Argument, s. 874.
Haug,Wolfgang Fritz/ Davidson, Alastair (2004): Hegemonia. W: Instytut Teorii Krytycznej Inkrit (red.): Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus. Tom 6/I. Hegemonia do imperializmu. Hamburg: Argument, sp. 1-29.