Πολιτιστική μνήμη

Οι Assmann και Assmann ορίζουν την πολιτισμική μνήμη από την οπτική γωνία των πολιτισμικών σπουδών ως „την παράδοση μέσα μας, […] τα κείμενα, τις εικόνες και τις τελετές που έχουν σκληρυνθεί κατά τη διάρκεια γενεών, σε αιώνες, ακόμη και σε ορισμένες περιπτώσεις χιλιετίες επανάληψης, και που διαμορφώνουν τη συνείδησή μας για το χρόνο και την ιστορία, την άποψή μας για τον εαυτό μας και τον κόσμο“. (Assmann, J. 2006, 70)

Η τριάδα της μνήμης

Ο όρος αυτός, ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως στον λόγο για τη μνήμη στις πολιτισμικές σπουδές, αποτελεί μέρος μιας εννοιολογικής τριάδας η οποία, σύμφωνα με την Aleida Assmann, περιγράφει θεμελιωδώς διαφορετικές μορφές μνήμης:

– ατομική μνήμη

– (κοινωνική) επικοινωνιακή μνήμη

– πολιτισμική μνήμη (βλ. Assmann, A. 2006, 13)

Μορφές μνήμης

Ενώ η ατομική μνήμη ενός ατόμου είναι γεμάτη με σιωπηρές αλλά και ρητές, δηλαδή αυτοβιογραφικές αναμνήσεις, οι αναμνήσεις διατηρούνται επίσης μέσω της αλληλεπίδρασης με άλλους στη συλλογική μνήμη, δηλαδή στην οικογένεια, σε μια κοινωνική ομάδα ή στην κοινωνία στο σύνολό της. Οι επικοινωνιακές, δηλαδή οι προφορικές, παραδόσεις μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά.

Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Maurice Halbwachs περιγράφει τη σχέση μεταξύ της ατομικής μνήμης και της κοινωνίας ως εξής: „Τις περισσότερες φορές θυμάμαι επειδή οι άλλοι με παροτρύνουν να το κάνω, επειδή η μνήμη τους έρχεται να βοηθήσει τη δική μου, επειδή η δική μου αντλεί από τη δική τους. Τουλάχιστον σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν υπάρχει τίποτα το μυστηριώδες στη μνήμη“ (Halbwachs 1966, 20 στ.).

Ωστόσο, „οι αναμνήσεις μας δεν είναι μόνο κοινωνικά, αλλά και πολιτισμικά <<ενσωματωμένες>>“ (Assmann, J. 2006, 69). Κείμενα, εικόνες, πράγματα, σύμβολα και τελετές διαμορφώνουν την πολιτισμική μνήμη και αποτελούν τη βάση της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Οι φορείς αυτών των πολιτισμικών παραδόσεων είναι „εξωτερικά[ες] αποθηκευτικά μέσα και πολιτισμικά[ες] πρακτικές“ (Assmann, A. 2006, 19), οι οποίες διατηρούν τη γλώσσα, τις εικόνες, τις φωνές και τους ήχους. Διότι „μόνο οι χώροι αποθήκευσης και τα μέσα μετατρέπουν μια επικοινωνιακή μνήμη σε μια πραγματικά πολιτισμική μνήμη“. (Reichwein 2018)

Ιστορία και ταυτότητα

Πώς καθορίζεται όμως τι θυμόμαστε και τι ξεχνάμε; Κύκλοι του AfD ζητούν „στροφή 180 μοιρών στην πολιτική μνήμης“ και περιθωριοποιούν το Ολοκαύτωμα ως „φωλιά των πουλιών“. Καταγγέλλεται η λεγόμενη „λατρεία ενοχής“ των Γερμανών και έτσι η πολιτισμική μνήμη τίθεται όλο και περισσότερο υπό αμφισβήτηση.

Γίνεται σαφές ότι η πολιτισμική μνήμη δεν είναι στατική. Υπόκειται σε δυναμικές και αλλαγές που πρέπει να συζητηθούν και να διαπραγματευτούν στο σύνολο της κοινωνίας. Διότι „αυτό που θυμόμαστε και αυτό που ξεχνάμε διαμορφώνεται, οργανώνεται και ανακατασκευάζεται σε μεγάλο βαθμό“ (Reichwein 2018).

Βιβλιογραφία

Assmann, Aleida (2006): Χώροι μνήμης. Μορφές και μετασχηματισμοί της πολιτισμικής μνήμης. 3η έκδ. Beck: Μόναχο.

Assmann, Jan (2006): Thomas Mann και Αίγυπτος. Μύθος και μονοθεϊσμός στα μυθιστορήματα του Ιωσήφ. Beck: Μόναχο.

Halbwachs, Maurice (1985): Η μνήμη και οι κοινωνικές της συνθήκες. Suhrkamp: Βερολίνο.

Reichwein, Marc (2018): https://www.welt.de/kultur/literarischewelt/article177671164/Nation-und-Erinnerung-So-funktioniert-das-kulturelle-Gedaechtnis.html [13.11.2018].