Κοινωνία των πολιτών
Ο όρος κοινωνία των πολιτών αναφέρεται σε μια μορφή κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από ανεξάρτητους κοινωνικά και πολιτικά ενεργούς πολίτες (βλ. Duden 2020). Αυτό περιλαμβάνει, για παράδειγμα, τη δραστηριότητα σε συλλόγους, ενώσεις και εκκλησίες ή την ανάληψη αξιωμάτων.
Η κοινωνία των πολιτών είναι ο ακρογωνιαίος λίθος μιας ζωντανής δημοκρατίας. Η κοινωνία των πολιτών εφιστά την προσοχή στις τρέχουσες κοινωνικές προκλήσεις οι οποίες, κατά τη γνώμη της, δεν τυγχάνουν επαρκούς προσοχής σε πολιτικό επίπεδο. Η „σκοτεινή πλευρά“ της κοινωνίας των πολιτών μπορεί επίσης να έχει αντιδημοκρατικό αποτέλεσμα μέσω του αποκλεισμού, της απάνθρωπης συμπεριφοράς κ.λπ. Οι υπεύθυνοι πολίτες είναι απαραίτητοι για μια λειτουργική και κριτική κοινωνία των πολιτών.
3 προοπτικές
Ο όρος μπορεί επίσης να εξεταστεί από τρεις οπτικές γωνίες: μια κανονιστική, μια προσανατολισμένη στη δράση και μια επικεντρωμένη στους φορείς.
1 Η κανονιστική προοπτική εδώ σημαίνει μια κοινωνία των πολιτών που αγωνίζεται για ένα καλύτερο μέλλον ή μια πιο δίκαιη κοινωνία- η προοπτική αυτή μπορεί να βρεθεί κυρίως στον αγώνα κατά των αυταρχικών ή δικτατορικών συστημάτων.
2 Η προοπτική προσανατολισμένη στη δράση, από την άλλη πλευρά, αναφέρεται στην κοινωνική αλληλεπίδραση εντός της κοινωνίας. Για παράδειγμα, η κοινωνία των πολιτών θα πρέπει να είναι μη βίαιη, χρήσιμη και προσανατολισμένη στον συμβιβασμό. Αυτή η βασική στάση της κοινωνίας των πολιτών υποστηρίζεται από το πολιτικά δημιουργημένο νομικό πλαίσιο, όπως τα ανθρώπινα και θεμελιώδη δικαιώματα. Αποτελεί έτσι μέρος μιας πολιτικής κουλτούρας που μοιράζεται και εκπροσωπεί τις ίδιες αξίες.
3 Στην προοπτική της κοινωνίας των πολιτών με επίκεντρο τον δρώντα, η έμφαση δίνεται σε άτομα ή οργανώσεις που εργάζονται ανεξάρτητα εκτός οικογενειακών ή εταιρικών δομών. Αυτό συμβαίνει αποκομμένο από κοινωνικές κατηγορίες όπως η αγορά, το κράτος και η ιδιωτική σφαίρα σε ενώσεις, μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), κύκλους, δίκτυα, ομοσπονδίες ή παρόμοιες δομές (βλ. Bpb 2020).
Κοινωνία των πολιτών και ηγεμονία
Η έννοια της κοινωνίας των πολιτών, società civile, η οποία συχνά φορτίζεται κανονιστικά, λαμβάνει μια σημαντική κριτική-αναλυτική τροπή από τον Ιταλό μαρξιστή διανοούμενο Αντόνιο Γκράμσι (1891-1837): Σε μια κοινωνικο-οικονομικά διαιρεμένη καπιταλιστική κοινωνία, η σφαίρα της κοινωνίας των πολιτών δεν αντιπροσωπεύει απαραίτητα ένα καταφύγιο δημοκρατικής και κοινωνικής συμμετοχής που διαχωρίζεται καθαρά από την οικονομία και την πολιτική, αλλά μπορεί επίσης να λειτουργήσει -όπως στην επαναστατική περίοδο στο τέλος του Α‘ Παγκοσμίου Πολέμου- ως μια „ισχυρή αλυσίδα οχυρών και καζεμάτων“ (Gramsci 1999, 874), η οποία σε συνεργασία με την κρατική εξουσία σταθεροποιεί τις υπάρχουσες σχέσεις κυριαρχίας και αποδυναμώνει τις χειραφετητικές φιλοδοξίες.
Η κοινωνία των πολιτών, όπως και η πολιτική σφαίρα, δεν είναι επομένως ένας ουδέτερος χώρος, αλλά ένας σημαντικός χώρος, συνδεδεμένος με τη συγκρουσιακή αναπαραγωγή της κοινωνίας στο σύνολό της και αναγκαστικά αμφισβητούμενος, στον οποίο οι κοινωνικές δυνάμεις αγωνίζονται για την πολιτισμική ηγεμονία: Η ηγεμονία, σε αντίθεση με την πολιτική που βασίζεται στον εξαναγκασμό, δηλώνει μια „εξουσία που έχει τις ρίζες της στις πεποιθήσεις των ανθρώπων και δεν νομιμοποιεί απλώς την κυριαρχία αφηρημένα, αλλά την ενσωματώνει στη συναίνεση των κυβερνώμενων“ (Haug/Davidson 2004, 1-29). Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ο αποφασιστικός παράγοντας για τον πραγματικό εκδημοκρατισμό δεν είναι η απλή τυπική ύπαρξη της κοινωνίας των πολιτών, αλλά η – ηγεμονική ή αντι-ηγεμονική, ανθεκτική – λειτουργία της στην κοινωνία.
Λογοτεχνία
Ομοσπονδιακός Οργανισμός Πολιτικής Παιδείας (2012): Die verschiedenen Dimensionen der Zivilgesellschaft, ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.bpb.de/politik/grundfragen/deutsche-verhaeltnisse-eine-sozialkunde/138713/dimensionen (πρόσβαση 18.09.2020).
Gramsci, Antonio (1999): Gefängnishefte. Τόμος 4, Αμβούργο: Argument, σ. 874.
Haug, Wolfgang Fritz/ Davidson, Alastair (2004): Ηγεμονία. Στο: Ινστιτούτο Κριτικής Θεωρίας Inkrit (επιμ.): Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus. Τόμος 6/I. Από την ηγεμονία στον ιμπεριαλισμό. Αμβούργο: Argument, σ. 1-29.