Ιανός-πρόσωπο των στερεοτυπικών ιδεών

Ο Walter Lippmann χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο στερεότυπο για να περιγράψει τις κοινωνικές δομές της κοινωνίας στο βιβλίο του Public Opinion του 1922 (βλ. Gardner 1994, 1-5). Χαρακτηρίζει τα στερεότυπα ως „εικόνες στο κεφάλι μας“ (Lippmann 1922, 98). Στην καθημερινή γλώσσα, οι όροι στερεότυπο και προκατάληψη χρησιμοποιούνται συχνά συνώνυμα, αν και πρέπει να διακρίνονται μεταξύ τους.

Διαφοροποίηση

Τα στερεότυπα είναι αόριστες ιδέες για το πώς είναι οι άνθρωποι (οι Ισπανοί είναι παθιασμένοι, οι Γερμανοί χωρίς χιούμορ, οι Αμερικανοί εγωκεντρικοί). Μπορούν να κατανοηθούν ως γενικευμένες πεποιθήσεις, ως εικόνες που έχουμε στο μυαλό μας για ορισμένες ομάδες ανθρώπων. Οι προκαταλήψεις, από την άλλη πλευρά, είναι ισχυρότερες σε επίπεδο κρίσης (π.χ.: Όλοι οι μουσουλμάνοι είναι τρομοκράτες.). Έχουν μια διάσταση δράσης. Τα μη αναστοχαστικά στερεότυπα μπορούν να γίνουν προκαταλήψεις σε συγκεκριμένες καταστάσεις ζωής, δηλαδή να οδηγήσουν σε πραγματική (κυρίως αρνητική) συμπεριφορά ή δράση. Οι προκαταλήψεις είναι επίσης πιο συναισθηματικά φορτισμένες.

Διαγράμματα των ανθρώπων

Τα στερεότυπα είναι αποτέλεσμα ιστορικοπολιτικών, γεωγραφικών και κοινωνικών εξελίξεων (βλ. Friesenhahn), δηλαδή είναι κοινωνικά κατασκευασμένα. Είναι στατικά στο βαθμό που παρατηρείται μια εκπληκτική επιμονή απέναντι στις νέες πληροφορίες: τα στερεότυπα είναι πολύ διαδεδομένα και σε ορισμένες περιπτώσεις επιμένουν για αιώνες (βλ. τα παλιά λεγόμενα Völkertafeln από τον 17ο αιώνα).

Janus-facedness

Υπάρχει και μια άλλη ιδιαιτερότητα: τα στερεότυπα και οι προκαταρκτικές ιδέες έχουν πρόσωπο Ιανού. Τι σημαίνει αυτό; Πρόκειται για μια μεταφορά. Ο Ιανός ήταν ένας ρωμαϊκός θεός. Είναι διπρόσωπος και σύμβολο της αμφιθυμίας. Τα στερεότυπα εκπληρώνουν χρήσιμες λειτουργίες, αλλά έχουν επίσης σκοτεινές πλευρές – γι‘ αυτό και έχουν πρόσωπο Ιανό. Ο Thomas απαριθμεί έξι λειτουργίες των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων: Λειτουργία προσανατολισμού, λειτουργία προσαρμογής, λειτουργία άμυνας, λειτουργία αυτοαντιπροσώπευσης, λειτουργία οριοθέτησης και ταυτότητας καθώς και λειτουργία ελέγχου και δικαιολόγησης (βλ. Thomas 2006, σσ. 4-7).

Σημαίνουσες λειτουργίες

Μειωμένες λειτουργικά, μπορούμε να μιλήσουμε για τρεις λειτουργίες που χαρακτηρίζουν την Ιανική όψη. Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις απλοποιούν και μειώνουν την πολυπλοκότητα. Βοηθούν έτσι στον προσανατολισμό σε έναν σχεδόν μη διαχειρίσιμο κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο, εκπληρώνουν μια σημαντική γνωστική λειτουργία. Με τις στερεοτυπικές ιδέες και τις προκαταλήψεις, ξεχωρίζουμε τους εαυτούς μας από τους άλλους. Ενισχύουμε την αίσθηση του ανήκειν μέσα στη δική μας ομάδα. „Εμείς είμαστε έτσι και αυτοί είναι διαφορετικοί!“ Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις έχουν επομένως και μια κοινωνική λειτουργία. Πολλά στερεότυπα και προκαταλήψεις μας δίνουν την αίσθηση ότι είμαστε ανώτεροι από τους άλλους. Με την πρώτη ματιά, αυτό δεν φαίνεται πολύ συμπαθητικό, αλλά από ψυχολογική άποψη είναι επωφελές: νιώθουμε ενισχυμένη την αυτοπεποίθησή μας. Τα στερεότυπα εκπληρώνουν έτσι μια σημαντική συναισθηματική λειτουργία.

Σκιώδεις πλευρές

Ωστόσο, κάθε μία από τις χρήσιμες λειτουργίες που μόλις αναφέρθηκαν έχει και μια σκοτεινή πλευρά. Το μεγάλο μειονέκτημα των απλουστεύσεων είναι ότι σημαντικές λεπτομέρειες και ιδιαιτερότητες μένουν ασχολίαστες. Η πολύχρωμη ποικιλομορφία, ακόμη και στο εσωτερικό ενός πολιτισμού, παραμελείται. Τους βάζουμε όλους στο ίδιο τσουβάλι. Η ισχυρή αίσθηση του ανήκειν μέσα σε μια ομάδα είναι σημαντική. Αλλά μπορεί επίσης να οδηγήσει στον αποκλεισμό των άλλων, επειδή οι στερεοτυπικές μας ιδέες λένε ότι ένα άτομο δεν „ταιριάζει“ με εμάς. Ενώ η αυτοπεποίθηση και το να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας είναι σημαντικό, δεν πρέπει να οδηγεί στην υποτίμηση των άλλων. Τα όρια μεταξύ ανωτερότητας και αλαζονείας είναι εδώ θολά.

Τα στερεότυπα έχουν πρόσωπο Ιανού. Με αυτή τη γνώση, μπορούμε να εξετάζουμε κριτικά τις στερεοτυπικές μας ιδέες και προκαταλήψεις όταν συναντάμε άλλους ανθρώπους. „Η προκατάληψη είναι το παιδί της άγνοιας“. (William Hazlitt)

Λογοτεχνία

Friesenhahn, Günter: Στερεότυπα και προκαταλήψεις. In: Modul „Interkulturelles Lernen“ auf dem Portal der Fachstelle für Internationale Jugendarbeit der Bundesrepublik Deutschland e. V. IJAB : https://www.dija.de/fileadmin/medien/downloads/Dokumente/Guenter2IKL.pdf [16.11.2017].

Ganter, Stephan (1997): Στερεότυπα και προκαταλήψεις: Conceptualisation, Operationalisation and Measurement. Mannheim: Mannheim Centre for European Social Research.

Gardner, R. C. (1994): Τα στερεότυπα ως συναινετικές πεποιθήσεις. Στο: Zanna, Mark P./ Olson, James M. (επιμ.): The Psychology of Prejudice (The Ontario Symposium on Personality and Social Psychology, 7.) Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1-5.

Lippmann, Walter (1992): Η κοινή γνώμη. Νέα Υόρκη: Harcourt Brace.

Quasthoff, Uta (1998): Μια συμβολή στη δυναμική της έρευνας των στερεοτύπων. Στο: Heinemann, Margot (επιμ.): Sprachliche und soziale Sterotype (= Forum angewandte Linguistik). Frankfurt am Main: Peter Lang, 47-72.

Thomas, Alexander (2006): Η σημασία της προκατάληψης και του στερεότυπου στη διαπολιτισμική δράση. In: Interculture Journal. Vol. 5.