Ψυχογλωσσολογία (Γλώσσα, Σκέψη, Πραγματικότητα)

Μπορούμε να σκεφτούμε χωρίς γλώσσα; Ή μήπως μόνο η γλώσσα μας επιτρέπει να σχηματίζουμε σκέψεις; Και ποια είναι η σχέση μεταξύ γλώσσας και σκέψης; Η φιλοσοφία της γλώσσας προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα όπως αυτά. Αποτελεί ένα υπο-πεδίο της γλωσσολογίας από τα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά το πρόβλημα της γλώσσας και της σκέψης είχε αντιμετωπιστεί ήδη από την αρχαιότητα. Η φιλοσοφία της γλώσσας μελετάται τόσο από φιλοσόφους όσο και από γλωσσολόγους, αλλά το παρόν άρθρο εξετάζει το θέμα αποκλειστικά από γλωσσολογική σκοπιά.

Piaget: Η σκέψη καθορίζει τις δυνατότητες σχηματισμού και χρήσης της γλώσσας

Παρόλο που ο Πιαζέ δεν ήταν γλωσσολόγος, αλλά βιολόγος και αναπτυξιακός ψυχολόγος, οι έρευνές του σχετικά με την κατάκτηση της γλώσσας από τα παιδιά επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη σχέση μεταξύ γλώσσας και νόησης. Υποθέτει ότι „η γνωστική ανάπτυξη (δηλαδή η σταδιακή απόκτηση στρατηγικών σκέψης) καθορίζει αποφασιστικά τη γλωσσική μας ανάπτυξη και τη γλώσσα“ (Beyer/ Gerlach 2018, 206).

Ως απόδειξη, αναφέρεται σε πειράματα σχετικά με την αντίληψη της ποσότητας στα παιδιά. Σε ένα από αυτά τα πειράματα, η ίδια ποσότητα νερού χύνεται από ένα δοχείο σε ένα δοχείο διαφορετικού σχήματος, του οποίου το σχήμα οδηγεί σε υψηλότερη στάθμη νερού. Τα παιδιά πιστεύουν ότι τώρα πρέπει να είναι περισσότερο νερό. Μόνο από την ηλικία των 5 έως 8 ετών τα παιδιά αρχίζουν να πιστεύουν ότι „οι αλλαγές στην εμφάνιση της ποσότητας δεν επηρεάζουν την ίδια την ποσότητα“ (Szagun 2016, 207). Σύμφωνα με τον Piaget, η ενόραση αυτή δεν επηρεάζεται από τη γλώσσα, καθώς πρόκειται για μια „θεμελιώδη αλλαγή στη σκέψη“ (Szagun 2016, 207).

Υπόθεση Sapir-Whorf: η γλώσσα καθορίζει τη σκέψη μας

Δύο από τους πιο γνωστούς εκπροσώπους της αντίθετης θέσης είναι ο Benjamin Lee Whorf και ο Edward Sapir. Η λεγόμενη υπόθεση Sapir-Whorf δηλώνει ότι „η μητρική μας γλώσσα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο“ (Deutscher 2010, 149).

Η υπόθεση συχνά εξισώνεται με την αρχή του γλωσσικού ντετερμινισμού ή την αρχή της γλωσσικής σχετικότητας, καθώς βασίζεται σε αυτές τις αρχές.

Η αρχή του γλωσσικού ντετερμινισμού δηλώνει ότι η συγκεκριμένη γλώσσα που ομιλεί ένα άτομο καθορίζει, δηλαδή καθορίζει, τη σκέψη. Η αρχή της γλωσσικής σχετικότητας υποθέτει ότι οι ομιλητές διαφορετικών γλωσσών αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα με διαφορετικό τρόπο (βλ. Werlen 2002, 201).

Η υπόθεση Sapir-Whorf έχει επικριθεί έντονα με την πάροδο του χρόνου. Μία από τις κύριες επικρίσεις είναι ότι, σύμφωνα με την υπόθεση, „η μητρική μας γλώσσα θέτει όρια στους πνευματικούς μας ορίζοντες και περιορίζει την ικανότητά μας να κατανοούμε ιδέες ή διακρίσεις που χρησιμοποιούνται σε άλλες γλώσσες“ (Deutscher 2010, 267).

Boas και Jakobson: Η σύνδεση μεταξύ πολιτισμού και γλώσσας

Ο ανθρωπολόγος Franz Boas δεν ασχολείται στην έρευνά του με τη σχέση μεταξύ γλώσσας και σκέψης, αλλά με τη σχέση μεταξύ πολιτισμού και γλώσσας. Κατά την άποψή του, κάθε πολιτισμός μπορεί να εκφράσει τα πάντα γλωσσικά, αλλά οι εκάστοτε ανάγκες ενός πολιτισμού υπαγορεύουν ότι τα μέλη του πρέπει να εκφράζουν γλωσσικά ορισμένες πληροφορίες, ενώ άλλες πληροφορίες δεν απαιτούνται ρητά (βλ. Werner 2002, 183 κ.ε.).

Ο γλωσσολόγος Roman Jakobson υιοθετεί τους ανθρωπολογικούς προβληματισμούς του Boas και τους μεταφέρει στη γλωσσολογία. Ο Jakobson, επίσης, υιοθετεί την προσέγγιση ότι κάθε πολιτισμός ή κάθε γλώσσα είναι θεωρητικά ικανή να εκφράσει τα πάντα και καθιέρωσε το αξίωμα ότι οι γλώσσες διαφέρουν „ως προς τις πληροφορίες [που] κάθε γλώσσα αναγκάζει τους ομιλητές της να αναπαράγουν“ (Deutscher 2010, 173).

Deutscher: Η αρχή Boas-Jakobson

Σε συνέχεια των Boas και Jakobson, ο Deutscher θέτει την αρχή Boas-Jakobson ως απάντηση στην υπόθεση Sapir-Whorf. Λαμβάνοντας υπόψη τις εξηγήσεις του Boas και του Jakobson, περιγράφει την επίδραση της γλώσσας στη σκέψη. Αν μια γλώσσα ωθεί τους ομιλητές της να εκφράσουν γλωσσικά ορισμένες πληροφορίες, αυτές οι πληροφορίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και νοητικά (βλ. Deutscher 2010, 175).

Υπό αυτή την έννοια, η μητρική μας γλώσσα μας αναγκάζει να δίνουμε προσοχή σε συγκεκριμένες λεπτομέρειες, να διακρίνουμε ορισμένους όρους και να έχουμε ορισμένους συνειρμούς (βλ. Deutscher 2010, 267). Έτσι, „οι γλωσσικές συνήθειες μπορούν τελικά να παγιωθούν σε νοητικές συνήθειες“ (Deutscher 2010, 175). Ο Deutscher παραθέτει πειράματα και μελέτες που αποδεικνύουν ότι η μητρική μας γλώσσα επηρεάζει γνωστικά τη μνήμη, την αντίληψη και τους συνειρμούς, καθώς και τις πρακτικές μας ικανότητες, όπως η αίσθηση προσανατολισμού (βλ. Deutscher 2010, 267 κ.ε.).