Προκαταλήψεις

Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις έχουν πρόσωπο Ιανού.

„Η προκατάληψη είναι το παιδί της άγνοιας“. (William Hazlitt)

Περιγραφή των όρων

Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις είναι πανταχού παρόντα. Αλλά: τι ακριβώς σημαίνουν στην πραγματικότητα οι δύο όροι;

Ο Walter Lippmann χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο στερεότυπο στο βιβλίο του Public Opinion του 1922 για να περιγράψει τις κοινωνικές δομές της κοινωνίας (βλ. Gardner 1994, 1-5). Χαρακτήρισε τα στερεότυπα ως „εικόνες στο κεφάλι μας“ (Lippmann 1922, 98). Στην καθημερινή γλώσσα, οι όροι στερεότυπο και προκατάληψη χρησιμοποιούνται συχνά συνώνυμα, αν και θα πρέπει να διακρίνονται μεταξύ τους. Τα στερεότυπα είναι αόριστες ιδέες για το πώς είναι οι άνθρωποι (οι Ισπανοί είναι παθιασμένοι, οι Γερμανοί χωρίς χιούμορ, οι Αμερικανοί εγωκεντρικοί). Μπορούν να κατανοηθούν ως γενικευμένες πεποιθήσεις, ως εικόνες που έχουμε στο μυαλό μας για ορισμένες ομάδες ανθρώπων. Οι προκαταλήψεις, από την άλλη πλευρά, είναι ισχυρότερες σε επίπεδο κρίσης (π.χ.: Όλοι οι μουσουλμάνοι είναι τρομοκράτες.). Έχουν μια διάσταση δράσης. Τα μη αναστοχαστικά στερεότυπα μπορούν να γίνουν προκαταλήψεις σε συγκεκριμένες καταστάσεις ζωής, δηλαδή να οδηγήσουν σε πραγματική συμπεριφορά ή δράση. Οι προκαταλήψεις είναι επίσης πιο συναισθηματικά φορτισμένες.

Τα στερεότυπα είναι αποτέλεσμα ιστορικοπολιτικών, γεωγραφικών και κοινωνικών εξελίξεων (βλ. Friesenhahn), είναι επομένως κοινωνικά κατασκευασμένα. Είναι στατικά στο βαθμό που παρατηρείται μια εκπληκτική επιμονή απέναντι στις νέες πληροφορίες: τα στερεότυπα είναι πολύ διαδεδομένα και μερικές φορές επιμένουν για αιώνες (βλ. παλιούς λεγόμενους εθνικούς πίνακες του 17ου αιώνα).

Υπάρχει και μια άλλη ιδιαιτερότητα: τα στερεότυπα και οι προκαταρκτικές ιδέες είναι Ιανός. Τι σημαίνει αυτό; Είναι μια μεταφορά. Ο Ιανός ήταν ένας ρωμαϊκός θεός. Είναι διπρόσωπος και σύμβολο της αμφιθυμίας. Τα στερεότυπα εκπληρώνουν χρήσιμες λειτουργίες, αλλά έχουν επίσης σκοτεινές πλευρές – γι‘ αυτό και έχουν πρόσωπο Ιανό. Ο Thomas απαριθμεί έξι λειτουργίες των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων: Λειτουργία προσανατολισμού, λειτουργία προσαρμογής, λειτουργία άμυνας, λειτουργία αυτοαναπαράστασης, λειτουργία οριοθέτησης και ταυτότητας καθώς και λειτουργία ελέγχου και δικαιολόγησης (βλ. Thomas 2006, 4-7).

Μειωμένες λειτουργικά, μπορούμε να μιλήσουμε για τρεις λειτουργίες που χαρακτηρίζουν το πρόσωπο του Ιανού. Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις απλοποιούν και μειώνουν την πολυπλοκότητα. Μας βοηθούν έτσι να προσανατολιστούμε σε έναν σχεδόν μη διαχειρίσιμο κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο, εκπληρώνουν μια σημαντική γνωστική λειτουργία.

Με τις στερεοτυπικές ιδέες και τις προκαταλήψεις, ξεχωρίζουμε τους εαυτούς μας από τους άλλους. Ενισχύουμε την αίσθηση του ανήκειν μέσα στη δική μας ομάδα. „Εμείς είμαστε έτσι και αυτοί είναι διαφορετικοί!“ Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις έχουν επομένως και μια κοινωνική λειτουργία. Πολλά στερεότυπα και προκαταλήψεις μας δίνουν την αίσθηση ότι είμαστε ανώτεροι από τους άλλους. Με την πρώτη ματιά, αυτό δεν φαίνεται πολύ συμπαθητικό, αλλά από ψυχολογική άποψη είναι επωφελές: νιώθουμε ενισχυμένη την αυτοπεποίθησή μας. Τα στερεότυπα εκπληρώνουν έτσι μια σημαντική συναισθηματική λειτουργία. Ωστόσο, κάθε μία από τις χρήσιμες λειτουργίες που μόλις αναφέρθηκαν έχει και ένα μειονέκτημα. Το μεγάλο μειονέκτημα των απλουστεύσεων είναι ότι σημαντικές λεπτομέρειες και ιδιαιτερότητες μένουν ασχολίαστες. Η ποικιλομορφία, ακόμη και μέσα σε μια κουλτούρα, παραμελείται και όλοι μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι.

Η ισχυρή αίσθηση του ανήκειν μέσα σε μια ομάδα είναι σημαντική. Αλλά μπορεί επίσης να οδηγήσει στον αποκλεισμό άλλων επειδή οι στερεοτυπικές μας ιδέες λένε ότι ένα άτομο δεν „ταιριάζει“ με εμάς.

Η αυτοεκτίμηση είναι σημαντική και όλοι θέλουμε να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας. Αυτό όμως σημαίνει ότι πρέπει να υποτιμούμε ο ένας τον άλλον; Και πού οδηγεί αυτό; Τα όρια μεταξύ ανωτερότητας και αλαζονείας είναι ρευστά. Τα στερεότυπα έχουν πρόσωπο Ιανού.

Με αυτή τη γνώση, μπορούμε να εξετάζουμε κριτικά τις στερεοτυπικές ιδέες και τις προκαταλήψεις μας όταν συναντάμε άλλους ανθρώπους.

Λογοτεχνία

Friesenhahn, Günter: Στερεότυπα και προκαταλήψεις. Στο: Ενότητα „Διαπολιτισμική μάθηση“ στη διαδικτυακή πύλη του Fachstelle für Internationale Jugendarbeit der Bundesrepublik Deutschland e. V. (Κέντρο για τη Διεθνή Εργασία Νέων της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας). IJAB : https://www.dija.de/fileadmin/medien/downloads/Dokumente/Guenter2IKL.pdf [16.11.2017].

Ganter, Stephan (1997): Στερεότυπα και προκαταλήψεις: Conceptualisation, Operationalisation and Measurement. Mannheim: Mannheim Centre for European Social Research.

Gardner, R. C. (1994): Τα στερεότυπα ως συναινετικές πεποιθήσεις. Στο: Zanna, Mark P./ Olson, James M. (επιμ.): The Psychology of Prejudice (The Ontario Symposium on Personality and Social Psychology, 7) Hillsdale: Lawrence Erlbaum, 1-5.

Lippmann, Walter (1992): Η κοινή γνώμη. Νέα Υόρκη: Harcourt Brace.

Quasthoff, Uta (1998): Μια συμβολή στη δυναμική της έρευνας των στερεοτύπων. Στο: Heinemann, Margot (επιμ.): Sprachliche und soziale Sterotype (= Forum angewandte Linguistik). Frankfurt am Main: Peter Lang, 47-72.

Thomas, Alexander (2006): Η σημασία της προκατάληψης και του στερεότυπου στη διαπολιτισμική δράση. In: Interculture Journal. Vol. 5, No. 2.