Οι θεωρίες συνωμοσίας ορίζονται ως ενέργειες που υπονοούν ότι άλλοι άνθρωποι, για παράδειγμα ισχυροί πολιτικοί ή επιχειρηματίες με επιρροή, επιδιώκουν κρυφά κακές προθέσεις. Υποτίθεται ότι θα σχεδίαζαν κάτι που θα τους έδινε πλεονέκτημα και θα έβλαπτε όλους τους άλλους ανθρώπους. Οι συνωμότες είναι επομένως μια αντιδημοκρατική ομάδα που αντιτίθεται στην πλειοψηφία του πληθυσμού και δρα εναντίον της (βλ. Appel and Mehretab, 2019). Δημιουργείται έτσι μια εικόνα εχθρού. Οι θεωρητικοί της συνωμοσίας προσπαθούν να αποδείξουν μια θεωρία συνωμοσίας αναμειγνύοντας γεγονότα και επινοημένες πληροφορίες. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αποδεδειγμένα στοιχεία για τη θεωρία συνωμοσίας (βλ. Schneider και Toyka-Seid, 2020).
Θεωρίες συνωμοσίας και ιδεολογίες συνωμοσίας
Στη βιβλιογραφία γίνεται διάκριση μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας και των ιδεολογιών συνωμοσίας. Η θεωρία συνωμοσίας ή επίσης η υπόθεση συνωμοσίας υπονοούν ότι μια συνωμοσία μπορεί να ελεγχθεί για εμπειρικές δηλώσεις, γεγονός που επιτρέπει επίσης διορθώσεις του εαυτού της. Εάν, βάσει μιας εμπειρικής έρευνας για την επαλήθευση της αλήθειας αυτής της θεωρίας, διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτή τη θεωρία, αυτή απορρίπτεται (πρβλ. Lpb). Από την άλλη πλευρά, μιλάμε για ιδεολογία συνωμοσίας εάν μια θεωρία συνωμοσίας συνεχίζει να υποστηρίζεται παρά τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο. Οι άνθρωποι που πιστεύουν σε τέτοιες ιδεολογίες ονομάζονται επίσης συνωμοσιολόγοι. „Παρόμοια με τις ολοκληρωτικές πολιτικές ιδεολογίες, οι ιδεολογίες συνωμοσίας αντιπροσωπεύουν επίσης μια απόλυτη διεκδίκηση της αλήθειας με μια σαφώς αναγνωρίσιμη εικόνα του εχθρού“. (Lpb)
Αιτίες
Έχουν εντοπιστεί τρία διαφορετικά κίνητρα για την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας. Το επιστημικό κίνητρο εμφανίζεται κυρίως με πολύπλοκα συστήματα και φαινόμενα. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν μια απλοποίηση των πολύπλοκων γεγονότων σε κατανοητές εξηγήσεις με ένα απλό σχήμα φίλου- εχθρού. Ένα παράδειγμα είναι η άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Πρόκειται για ένα επιστημονικό φαινόμενο που είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερευνών, ωστόσο δεν μπορεί να κατανοηθεί πλήρως. Η άρνηση της αλλαγής μέσω δήθεν απλών εξηγήσεων μειώνει την πολυπλοκότητα που πρέπει να αντιμετωπιστεί.
Το δεύτερο κίνητρο αφορά την αντιμετώπιση της απώλειας ελέγχου και της αίσθησης αδυναμίας (υπαρξιακό κίνητρο). Απευθύνεται όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι δεν έχουν κανέναν έλεγχο στη ζωή τους και αισθάνονται ότι απειλούνται από εξωτερικούς κινδύνους. Οι άνθρωποι σε τέτοιες καταστάσεις είναι πιο δεκτικοί στις θεωρίες συνωμοσίας και είναι πιο πιθανό να τις πιστέψουν.
Το τρίτο κίνητρο, το κοινωνικό κίνητρο, αφορά την αντιστάθμιση των ανασφαλειών και της αίσθησης αποκλεισμού. Οι θεωρίες συνωμοσίας χρησιμεύουν για να κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται καλύτερα και μπορούν να παρέχουν ταυτοποίηση για μια ομάδα ή ένα άτομο (βλ. Appel and Mehretab, 2019).
Θεωρίες συνωμοσίας ανά τους αιώνες
Οι θεωρίες συνωμοσίας αποκτούν αυξημένη δημοτικότητα και προσοχή σε περιόδους μεγάλης αβεβαιότητας και κρίσης. Επομένως, δεν αποτελούν φαινόμενο μοναδικό στη μετανεωτερικότητα, αλλά έχουν εμφανιστεί ξανά και ξανά στην ανθρώπινη ιστορία. Για παράδειγμα, τον 14ο αιώνα με την εξάπλωση της πανούκλας στην Ευρώπη. Ακόμα και τότε, βρέθηκε αποδιοπομπαίος τράγος στους συμπατριώτες Εβραίους και υπηρετήθηκε μια παλιά εικόνα εχθρού. Σύμφωνα με τις θεωρίες συνωμοσίας της εποχής, υποτίθεται ότι έφταιγαν για την πανούκλα και ήρθαν αντιμέτωποι με διώξεις και αντίποινα (βλ. Appel και Mehretab, 2019). Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο θρύλος της μαχαιριάς στην πλάτη. Σε αυτόν, η προδοσία της δημοκρατικής αριστεράς καθώς και των κομμουνιστών και των Εβραίων έναντι της γερμανικής Βέρμαχτ κατονομάζεται ως η αιτία της ήττας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο θρύλος της „πισώπλατης μαχαιριάς“ χρησίμευσε όχι μόνο για να ενισχύσει την αυτοεικόνα της ίδιας της Γερμανίας αλλά και για να νομιμοποιήσει τις πολιτικές των εθνικοσοσιαλιστών (βλ. Lpb). Στη σύγχρονη εποχή παρατηρείται μια αυξημένη εμφάνιση διαφόρων θεωριών συνωμοσίας. Οι γνώσεις των ειδικών και των αρχών χάνουν τη σημασία τους μεταξύ των υποστηρικτών των θεωριών συνωμοσίας και οι θεωρούμενες αλήθειες αποτελούν τη βάση για τη λήψη αποφάσεων. ωστόσο, είναι σημαντικό να είμαστε ανοιχτοί σε αντίθετες απόψεις στον κοινωνικό διάλογο. αν οι θεωρίες βασίζονται σε γεγονότα και σε στέρεες βάσεις, δεν πρέπει να απορρίπτονται ελαφρά τη καρδία ως αφηγήσεις συνωμοσίας, αλλά πρέπει να ακολουθεί κριτική συζήτηση. Διαφορετικά, λαμβάνει χώρα μια ενδεχομένως αδικαιολόγητη απαξίωση και διαμόρφωση του αντιπάλου και αποτρέπεται ο κοινωνικός διάλογος (βλ. Douglas et al. 2019).
Στον απόηχο της πανδημίας Corona, επίσης, παρατηρείται αυξημένη προσοχή σε διάφορες θεωρίες συνωμοσίας και λογικές συνωμοσίας. Αυτές κυμαίνονται από τη σκόπιμη καταστροφή του οικονομικού συστήματος έως την άρνηση της ύπαρξης των ιών. Ορισμένες από τις θεωρίες και τους ισχυρισμούς αντιφάσκουν μεταξύ τους, αλλά παρ‘ όλα αυτά κερδίζουν σε δημοτικότητα και αποτέλεσαν πρόσφατα και αντικείμενο συζήτησης στην Ομοσπονδιακή Συνδιάσκεψη Τύπου (βλ. Ομοσπονδιακή Συνδιάσκεψη Τύπου, 31.08.2020).
Βιβλιογραφία
Schneider, Gerd και Toyka-Seid Christiane (2020): Das junge Politik-Lexikon von www.hanisauland.de, Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung.
Landeszentrale für politische Bildung. www.lpb-bw.de/verschwoerungstheorien.
Appel και S. Mehretab (2019). The Psychology of the Postfactual: On Fake News, „Lügenpresse“, Clickbait & Co. conspiracy theories (σσ. 117-126).
Douglas, Karen, Uscinski, Joseph, Sutton, Robbie M., Cichocka, Aleksandra, Nefes, Turkay, Ang, Chee Siang, Deravi, Farzin (2019): Κατανόηση των θεωριών συνωμοσίας. Advances in Political Psychology, 40 (S1). pp. 3-35.
Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση: www.bundesregierung.de/breg-de/suche/regierungspressekonferenz-vom-31-august-2020-1781420.