Η γλώσσα ως κλειδί για τον κόσμο

Ο John Locke έγραψε το 1690 ότι η γλώσσα είναι το πιο σημαντικό „εργαλείο και κοινός δεσμός της κοινωνίας“. Η γλώσσα μπορεί να συγκριθεί με ένα κλειδί – τι σημαίνει αυτό;

Εκφραστική λειτουργία: Η γλώσσα μας επιτρέπει να ανταλλάσσουμε πληροφορίες, να επικοινωνούμε συναισθήματα, να εκφράζουμε ανάγκες, να δημιουργούμε και να διατηρούμε κοινωνικές σχέσεις (βλ. Bühler, Jakobson).

Ελκυστική λειτουργία: „Τα λόγια είναι και πράξεις“. (Wittgenstein) Μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε για να καλέσουμε σε δράση, να εκφράσουμε απόψεις και να πάρουμε έτσι αποφάσεις (βλ. Bühler, Jakobson). Επιπλέον, μπορούμε να συνεργαστούμε και να οργανώσουμε την καθημερινή μας ζωή. Και: η γλώσσα μας επιτρέπει να σκεφτόμαστε.

Ενημερωτική λειτουργία: Με τη γλώσσα εξηγούμε και μεταδίδουμε τη γνώση (βλ. Bühler, Jakobson). Η γλώσσα δομεί την κοινωνική μας ζωή, δημιουργεί και διατηρεί ιεραρχίες. Η γλώσσα εξυπηρετεί την αυτοπεποίθηση. Η γλώσσα μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους σε δύσκολες καταστάσεις.

Με τη γλώσσα κατασκευάζουμε την πραγματικότητα και αποκαλύπτουμε πώς βλέπουμε τον κόσμο. Η γλώσσα είναι ένα όπλο – μπορεί να βλάψει και: χειραγωγήσει τους ανθρώπους. Πώς το αντιμετωπίζουμε αυτό;

Οι συγκρούσεις μπορούν να επιλυθούν γλωσσικά αν μεταεπικοινωνήσουμε, δηλαδή αν μιλήσουμε για το πώς μιλάμε ο ένας στον άλλον.

Η γλώσσα μας βοηθά να εκφραστούμε, να συνειδητοποιήσουμε τον εαυτό μας, π.χ. καλλιτεχνικά.

Η γλώσσα μπορεί να απολαμβάνεται επειδή έχει και αισθητική αξία. Τι είναι πιο διασκεδαστικό, πιο κοινωνικό, πιο ενωτικό από το πνεύμα, τις ακροβασίες των λέξεων και το γλωσσικό παιχνίδι;

Η γλώσσα μπορεί να τα κάνει όλα αυτά. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γλώσσα είναι το κλειδί για τη διαμόρφωση της ανθρώπινης συντροφικότητας. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στη διαπολιτισμική επικοινωνία.

Σε μια χώρα της οποίας τη γλώσσα δεν μιλάμε, οι καθημερινές καταστάσεις μπορεί να γίνουν ένας αγώνας δρόμου με εμπόδια. Είναι δύσκολο να έρθει σε επαφή με άλλους ανθρώπους. Φυσικά, σε απλές καθημερινές καταστάσεις, η επικοινωνία είναι δυνατή με τα χέρια και τα πόδια. Αλλά μόλις η κατάσταση γίνει περίπλοκη, και αυτό είναι προβληματικό. Για τους λόγους αυτούς, συχνά περιτριγυριζόμαστε από ανθρώπους που μιλούν την ίδια γλώσσα με εμάς. Η γλώσσα εμφανίζεται εδώ ως συνδετικό στοιχείο, αλλά ταυτόχρονα μας χωρίζει από τους άλλους. Ως αποτέλεσμα, οι πόρτες παραμένουν κλειστές για εμάς – οι πόρτες σε ανθρώπους άλλων πολιτισμών.

Διάσπαρτες σημειώσεις για το φαινόμενο της γλώσσας

Φανταστείτε ότι κάποιος σας πετάει ένα παζλ που αποτελείται από χίλια κομμάτια. Φυσικά, δεν θα μπορούσατε ποτέ να πιάσετε όλα τα χίλια κομμάτια με τέτοιο τρόπο ώστε να προκύψει η σωστή εικόνα. Έτσι είναι με τη γλώσσα: όταν κάποιος μας λέει κάτι, αυτό ακριβώς συμβαίνει: ένα παζλ από χίλια κομμάτια πετάει προς το μέρος μας… Μπορούμε να πιάσουμε μερικά κομμάτια, να μαζέψουμε μερικά και μετά να τα ενώσουμε. Ο συνομιλητής μας αισθάνεται το ίδιο όταν μας ακούει. Έτσι καταλαβαίνουμε πάντα μόνο ένα μέρος από αυτά που λέει και εννοεί ο άλλος. Είναι επίσης αλήθεια ότι δεν μπορούμε ποτέ να γίνουμε κατανοητοί παρά μόνο εν μέρει. Αυτή είναι η μεταφορά του γρίφου της γλώσσας.

Τι μπορεί να κάνει η γλώσσα; Η γλώσσα είναι ένας μάγος, ένας μουσικός – κάνει τις χορδές μέσα μας να ηχούν. Σιωπά τις χορδές μέσα μας.

Μια άλλη μεταφορά, ας την ονομάσουμε τη μεταφορά του νομίσματος της γλώσσας: η γλώσσα είναι ένα παράξενο νόμισμα που αλλάζει την αξία του κατά τη χρήση. Και είναι ένα νόμισμα που, όταν δεν χρησιμοποιείται, δεν έχει καμία αξία. Ας φανταστούμε τα εξής: Ας είναι μια λέξη ένα νόμισμα. Του δίνω την τιμή 1 και σας το παραδίδω. Θα δείτε ένα 1 όταν το κρατήσετε στα χέρια σας; Όχι απαραίτητα. Είναι πιθανό να δείτε ένα 5. Ίσως περιμένατε ένα 1 από μένα, αλλά τώρα παίρνετε ένα 5. Πώς είναι αυτό δυνατόν; Εσείς οι ίδιοι αλλάξατε την αξία – εν αγνοία μου, χωρίς να το κάνω εγώ. Αλλά: Αν μου πείτε την τιμή, μπορώ να σας βοηθήσω να την αλλάξετε ξανά – μπορώ επίσης να την κάνω 1 για εσάς. Αλλά πρέπει να μου πεις τι βλέπεις. Έτσι δημιουργείται η μαγεία του διαλόγου…

Η μεταφορά των φυσαλίδων ομιλίας: Πολύχρωμες και ιριδίζουσες, σαν καθρέφτης, στέκονται και αιωρούνται μπροστά μας όταν μιλάμε και ακούμε – φυσαλίδες ομιλίας, και μέσα σε αυτές: τα λόγια μας… Τι βλέπουμε; Τα λόγια μας και εμείς οι ίδιοι! Ο άλλος περνάει, το περιβάλλον περνάει… και όμως εμείς βλέπουμε κυρίως τα λόγια μας – και τον εαυτό μας! Όταν δύο φυσαλίδες ομιλίας αγγίζουν, αναδύεται μια νέα εικόνα- οι λέξεις ρέουν η μία μέσα στην άλλη, τα σχήματά μας πλέκονται… αναδύεται μια νέα αίσθηση. Αυτός είναι πραγματικός διάλογος. Είμαστε έτοιμοι γι‘ αυτό;

Ο εγωκεντρισμός της γλώσσας: Γιατί μιλάμε μεταξύ μας; Επειδή θέλουμε να εκφραστούμε. Δεν επικοινωνούμε τίποτα. Επικοινωνούμε με τους εαυτούς μας. Ο εαυτός μας. Η γλώσσα δεν έχει κανένα νόημα εκτός της κοινωνικής αλληλεπίδρασης/επικοινωνίας. Το νόημα συγκροτείται μόνο στην κοινωνική αλληλεπίδραση, η οποία είναι ταυτόχρονα μια κατασκευή.

Το σώμα της γλώσσας: η ομιλία είναι μια σωματική διαδικασία, διαδικασία, πράξη … κάτι αισθησιακό. Το βιώνουμε σωματικά όταν μιλάμε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γλώσσα δεν μπορεί να κατανοηθεί μόνο ως νοητικό φαινόμενο. Ακόμη και όταν διαβάζουμε ήσυχα, το σώμα μας είναι ενεργό. Ομιλία, ανάγνωση, ακρόαση – αυτές είναι σωματικές δραστηριότητες. Ο νους και το σώμα δεν μπορούν να διαχωριστούν. Ανήκουν μαζί, και οι δύο είναι πάντα ενεργοί.

Η γλώσσα και η ομιλία εντάσσονται σε πολύπλοκα πλαίσια της ανθρώπινης ζωής. Δεν έχει νόημα να εξετάζουμε τη γλώσσα μεμονωμένα (όπως έχει κάνει συχνά η φιλοσοφία της γλώσσας). Ο ήχος κάνει τη μουσική. Αφωνία. Η λέξη είναι αποκαλυπτική. Δεν υπάρχει σιωπή.

Αποσπάσματα με θέμα τη γλώσσα

Η γλώσσα είναι το σπίτι της ύπαρξης. Χάιντεγκερ

Η φιλοσοφία είναι ένας αγώνας ενάντια στη μαγεία της κατανόησής μας μέσω της γλώσσας μας. Wittgenstein

Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου. Wittgenstein

Και το να φανταστείς μια γλώσσα είναι σαν να φαντάζεσαι μια μορφή ζωής. Wittgenstein

Γλώσσα – η πηγή όλων των παρεξηγήσεων. Antoine de Saint-Exupéry

Το πιο ανθρώπινο πράγμα που έχουμε είναι η γλώσσα, και την έχουμε για να μιλάμε. Fontane

Όσοι αντιφάσκουν και διαφωνούν θα πρέπει μερικές φορές να έχουν κατά νου ότι δεν είναι κατανοητή κάθε γλώσσα σε όλους. Γκαίτε

Γιατί η γλώσσα των ανθρώπων είναι ίση με τη ζωή τους. Seneca

Πάρτε τη γλώσσα σας στα σοβαρά! Νίτσε

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη αυταπάτη από την άποψη ότι η γλώσσα είναι ένα μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Elias Canetti

Η γλώσσα μας είναι επίσης η ιστορία μας. Grimm

Κάθε άνθρωπος έχει τη δική του γλώσσα. Novalis

Με κάθε νέα γλώσσα που μαθαίνετε, αποκτάτε μια νέα ψυχή. Τσεχική παροιμία

Η γλώσσα δεν είναι, η γλώσσα συμβαίνει. Heinz v. Förster

Γιατί οτιδήποτε κάνουν, αναγνωρίζουν, βιώνουν ή γνωρίζουν οι άνθρωποι αποκτά νόημα μόνο στο βαθμό που μπορεί να ειπωθεί. Arendt

Μίλα για να σε δω. Σωκράτης

Κάτι για το οποίο δεν γίνεται λόγος δεν έχει συμβεί καθόλου. Μόνο ο λόγος δίνει πραγματικότητα στα πράγματα. Wilde
Wilhelm von Humboldt για τη φύση της γλώσσας

„Η γλώσσα, νοούμενη στην πραγματική της ουσία, είναι κάτι σταθερό και προσωρινό κάθε στιγμή. Ακόμα και η διατήρησή της μέσω της γραφής είναι πάντα μόνο μια ατελής, μουμιοποιημένη διατήρηση, η οποία απαιτεί ακόμα να επιδιώκεται η αισθητοποίηση της ζωντανής απαγγελίας κατά τη διαδικασία. Η ίδια δεν είναι έργο (ergon) αλλά δραστηριότητα (energeia). Επομένως, ο πραγματικός ορισμός του μπορεί να είναι μόνο γενετικός. Είναι, στην πραγματικότητα, το αιώνια επαναλαμβανόμενο έργο του νου να κάνει τον αρθρωμένο ήχο ικανό να εκφράσει τη σκέψη. Άμεσα και αυστηρά μιλώντας, αυτός είναι ο ορισμός της κάθε φορά ομιλίας. […] Η διάσπαση σε λέξεις και κανόνες είναι μόνο ένα νεκρό έργο επιστημονικού τεμαχισμού. Το να ονομάζουμε τις γλώσσες έργο του πνεύματος είναι μια απόλυτα σωστή και επαρκής έκφραση, διότι η ύπαρξη του πνεύματος γενικά μπορεί να θεωρηθεί μόνο ως δραστηριότητα και ως τέτοια. […] Δεν είναι διαφορετικό με την κατανόηση. Τίποτα δεν μπορεί να υπάρξει στην ψυχή παρά μόνο μέσω της δικής της δραστηριότητας, και η κατανόηση και η ομιλία είναι μόνο διαφορετικά αποτελέσματα της ίδιας δύναμης του λόγου. Ο κοινός λόγος δεν μπορεί ποτέ να συγκριθεί με την παράδοση μιας ουσίας. Στην κατανόηση, όπως και στην ομιλία, το ίδιο πρέπει να αναπτυχθεί από την εσωτερική δύναμη του ατόμου- και αυτό που λαμβάνει ο πρώτος είναι μόνο το αρμονικά συντονισμένο ερέθισμα“. (Writings on the Philosophy of Language, Works III, Darmstadt 1963, σ. 418 στ., 430).

Το πόσο εκρηκτική μπορεί να είναι η χρήση της γλώσσας το περιγράφει ο Ernst von Glasersfeld σε αυτό το ανέκδοτο: „Τέλος, θα ήθελα να σας δώσω ένα παράδειγμα που κάνει σαφώς αισθητό πόσο σημαντική είναι η ανεμπόδιστη πρόσβαση στις ιδέες. Το 1936 έγιναν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στο Βερολίνο. Όχι μόνο χτίστηκε ένα στάδιο και ένα ολυμπιακό χωριό, αλλά και ένα θέατρο. Ο φίλος που επισκεπτόμουν με πήγε στο Ολυμπιακό Χωριό μια μέρα πριν από τα εγκαίνια και, τέλος, στο θέατρο. Υπήρχαν ακόμη σκαλωσιές μπροστά από την είσοδο και κάποιοι άνδρες εργάζονταν σε μια ζωφόρο πάνω από την πύλη. Ο φίλος μου εξήγησε ότι προφανώς συνειδητοποίησαν πολύ αργά, όταν η επιγραφή είχε τελειώσει, ότι δεν ήταν αποδεκτή από το κυβερνών κόμμα. Η επιγραφή ήταν στην πραγματικότητα „Ένας λαός, ένας ηγέτης, ένα θέατρο“. Ernst von Glasersfeld: Μεταξύ των γλωσσών.

Λογοτεχνία

Bühler, Karl (1999): Θεωρία της γλώσσας. Η αναπαραστατική λειτουργία της γλώσσας.

Jakobson, Roman (1992): Σημειωτική.

Locke, John (1690): Ένα δοκίμιο σχετικά με την ανθρώπινη κατανόηση.

Mersch, Dieter (επιμ.) (1998): Σημάδια για σημάδια. Κείμενα για τη σημειωτική από τον Peirce έως τον Eco και τον Derrida.

Wittgenstein, Ludwig (2003): Φιλοσοφικοί προβληματισμοί.

Διάλογος μεταξύ του Heinz von Foerster και του Bernhard Pörksen για τον διάλογο: http://www.taz.de/!1085369/

Περαιτέρω βιβλιογραφία σχετικά με τη γλωσσική ευαισθησία

Isselbächer-Giese, Annette/ Witzmann, Cornelia/ Königs, Charlotte/ Besuch, Natascha (2018): Γινόμαστε γλωσσικά ευαίσθητοι, διδάσκουμε γλωσσικά – σκεφτόμαστε τη διδασκαλία διαφορετικά. Στο: Trendel, Georg/ Roß, Joachim (επιμ.): SINUS.NRW: Promoting Understanding – Designing Learning Processes. Επανεξέταση των Μαθηματικών και των Φυσικών Επιστημών. Münster: Waxmann, 13-31.

Leisen, Josef (2019): Αρχές στη διδασκαλία γλωσσικά ευαίσθητων μαθημάτων. http://www.sprachsensiblerfachunterricht.de/prinzipien [02.10.2019].

Trendel, Georg/ Roß, Joachim (2018): Εισαγωγή. Σε: ders. (επιμ.): SINUS.NRW: Προώθηση της κατανόησης – διαμόρφωση μαθησιακών διαδικασιών. Επανεξέταση των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. Münster: Waxmann, 9-11. https://www.schulentwicklung.nrw.de/sinus/upload/Phase05/Broschuere/SINUS_Gesamt.pdf [02.10.2019].

Woerfel, Till/ Giesau, Marlis (2018). Διδασκαλία με ευαισθησία στη γλώσσα. Κολωνία: Mercator-Institut für Sprachförderung und Deutsch als Zweitsprache (Basiswissen sprachliche Bildung). https://www.mercator-institut-sprachfoerderung.de/de/themenportal/thema/%20sprachsensibler-unterricht/ [04.10.2019].