Αόρατη θρησκεία

Το δοκίμιο The Invisible Religion (1991) του Thomas Luckmann θεωρείται σήμερα κλασικό έργο της (θρησκευτικής) κοινωνιολογίας. Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν 24 χρόνια για να μεταφραστεί εκ νέου η αγγλική έκδοση The Invisible Religion (1967), η οποία και η ίδια βασίστηκε στο κείμενο The Problem of Religion in Modern Society (1961) (βλ. Knoblauch, σ. 7). Ο Thomas Luckmann (1927-2016) σπούδασε μεταξύ άλλων φιλοσοφία, γερμανικά, ρομανικές σπουδές και ψυχολογία και ήταν καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Konstanz επί 24 χρόνια (Πρβλ. Επίλογος).

Η λειτουργιστική αντίληψη της θρησκείας: Η ιδιωτικοποίηση της θρησκείας

Τα κύρια θέματα του δοκιμίου είναι ο ορισμός, η ανάπτυξη και οι νέες κοινωνικές μορφές της θρησκείας (βλ. Knoblauch, σ. 11), καθώς και το ερώτημα αν η θρησκευτικότητα εξαφανίζεται πράγματι στη σύγχρονη κοινωνία, όπως υποδηλώνει μέχρι σήμερα η μειωμένη συμμετοχή στις εκκλησιαστικές οργανώσεις. Ο Luckmann υποστηρίζει ότι οι θρησκευτικές λειτουργίες μετασχηματίζονται σε άλλες (ιδιωτικές) κοινωνικές μορφές.

Ο πυρήνας της έννοιας είναι η θέση της „ιδιωτικοποίησης της θρησκείας“. Με τον όρο „αόρατη“ θρησκεία εννοείται η ιδιωτική, ατομική θρησκευτικότητα και η συναφής αποδέσμευση από μια αμιγώς δημόσια, θεσμοθετημένη αντίληψη της θρησκείας (πίστη έναντι θρησκευτικής ένταξης). Καθοριστική για την προσέγγιση του Luckmann στην „αόρατη θρησκεία“ είναι η λειτουργιστική προσέγγιση. Σε αντίθεση με τον ουσιαστικό ορισμό, ο οποίος διερωτάται για τη συγκεκριμένη, ουσιαστική ουσία των θρησκειών και αφορά κυρίως τις ιδέες και τη σχέση των ανθρώπων με μια απόκοσμη, ιερή, υπερφυσική δύναμη, η λειτουργιστική αντίληψη αντιλαμβάνεται τη θρησκεία ως παράγοντα της κοινωνικής δομής, ο οποίος συνδιαμορφώνει τη σχέση μεταξύ ατόμου και κοινωνίας (βλ. Knoblauch, σ. 12). Με απλά λόγια, δεν τίθεται πλέον πρωτίστως το ζήτημα του τι ορίζει τη θρησκεία ως προς το περιεχόμενο, αλλά ποιο ατομικό και κοινωνικό όφελος εκπληρώνει. Αυτό οδηγεί στη ριζοσπαστική θέση του Luckmann ότι „το ίδιο το θρησκευτικό είναι ο πυρήνας του κοινωνικού“ (Knoblauch, σ. 13), όταν μαζί του η εσωτερίκευση μιας „κοσμοθεωρίας“ αναδεικνύεται στην „καθολική κοινωνική μορφή της θρησκείας“ (Knoblauch, σ. 16). Ο ίδιος ο Luckmann γράφει: „Ο ίδιος ο Luckmann γράφει: „Ο Luckmann δεν είναι ο μόνος που μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο:

„Η εξατομίκευση της συνείδησης και της συνείδησης ενός ιστορικού ατόμου συντελείται λιγότερο μέσω μιας πρωτότυπης αναδημιουργίας κοσμοθεωριών παρά μέσω της εσωτερίκευσης μιας ήδη προκατασκευασμένης κοσμοθεωρίας. […] Αν προηγουμένως είχαμε ορίσει την κοσμοθεωρία ως μια καθολική κοινωνική μορφή θρησκείας, μπορούμε αντίστοιχα να ορίσουμε την προσωπική ταυτότητα ως μια καθολική μορφή ατομικής θρησκευτικότητας“. (Luckmann, σ. 109)

Σύμφωνα με αυτόν τον ανοιχτό ορισμό, λοιπόν, οτιδήποτε εκπληρώνει μια λειτουργία δημιουργίας νοήματος και συγκρότησης κοσμοθεωρίας μπορεί να νοηθεί ως „θρησκευτικό“ ή „ιερό“. Η πίστη σε μια υπερφυσική δύναμη, η οποία παραδοσιακά νοείται ως γνήσια θρησκευτική, αντικαθίσταται εδώ από τη λειτουργία παροχής προσανατολισμού και ταυτότητας.

Ο σύγχρονος „Ιερός Κόσμος

Σύμφωνα με τη θεωρία του Luckmann, ο παραδοσιακός „ιερός κόσμος“ συμπληρώνεται από τον σύγχρονο „ιερό κόσμο“ (βλ. Luckmann, σ. 153). Η κυρίαρχη επιδίωξη της νεωτερικότητας είναι η ατομική αυτονομία, η οποία διαφοροποιείται στα „ιερά“ θέματα της „αυτοέκφρασης, της αυτοπραγμάτωσης, του ήθους της κινητικότητας, της σεξουαλικότητας και της οικογενειοκρατίας“ (Luckmann, σ. 157). Αυτό που ρητά δεν εξετάζεται είναι η θνητότητα και η γήρανση του ατόμου: „Το „αυτόνομο“ άτομο είναι νέο και δεν πεθαίνει ποτέ. (Luckmann, σ. 158)

Παραδείγματα της ανοικτής αντίληψης του Luckmann για τη θρησκεία θα μπορούσαν να είναι, για παράδειγμα, τα εσωτεριστικά κινήματα της Νέας Εποχής του 20ού αιώνα, αλλά και αθλήματα όπως το bodybuilding (βλ. Mörth, σ. 2), η γιόγκα ή το ποδόσφαιρο. Σύμφωνα με τον Luckmann, άλλες λεγόμενες „υποκατάστατες θρησκείες“ σε αυτή την πλευρά του κόσμου, όπως ο βίγκαν τρόπος ζωής, θα μπορούσαν επίσης να περιγραφούν ως θρησκευτικές.

Κριτική: το πρόβλημα της ανοικτής έννοιας της θρησκείας

Η κριτική του Luckmann στην καθαρή κοινωνιολογία της εκκλησίας ειδικότερα είχε θετική επίδραση στην κοινωνιολογική μελέτη της θρησκείας με εξατομικευμένες μορφές πίστης (βλ. Mörth, σ. 4). Παρ‘ όλα αυτά, το θεώρημά του στερείται πιο συγκεκριμένων εξηγήσεων. Ο χαρακτήρας της θρησκείας που δημιουργεί ταυτότητα και συγκροτεί την εικόνα του κόσμου δεν αμφισβητείται, αλλά παραμένει ασαφές γιατί οτιδήποτε εκπληρώνει αυτές τις λειτουργίες είναι „θρησκευτικό“. Για το λόγο αυτό, μια κριτική που διατυπώνεται είναι ότι το ειδικά θρησκευτικό χάνεται στην προσέγγιση του Luckmann (βλ. Knoblauch, σ. 12). Αντίθετα, τα σκόπιμα α-θρησκευτικά συστήματα αξιών (αθεϊσμός) δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη. Ο Knoblauch αναφέρει επίσης στον πρόλογό του ότι το δοκίμιο του Luckmann παρουσιάζει μάλλον ένα προσωρινό σχέδιο της αόρατης θρησκείας (βλ. Knoblauch, σ. 11). Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί η λειτουργική προσέγγιση της θρησκείας ως αντίστοιχη της ουσιαστικής προσέγγισης. Ο Günter Dux υπογραμμίζει: „Μόνο μια θεωρία που επιχειρηματολογεί τόσο λειτουργικά όσο και ουσιαστικά υπόσχεται να εξηγήσει την προέλευση της θρησκείας. (Dux, σ. 20)

Βιβλιογραφία

Luckmann, Thomas: Η αόρατη θρησκεία [1963/1967]. Με πρόλογο του Hubert Knoblauch. Φρανκφούρτη: Suhrkamp 1991.

Knoblauch, Hubert: Die Verflüchtigung der Religion ins Religiöse. Η αόρατη θρησκεία του Thomas Luckmann. Στο: Thomas Luckmann: Η αόρατη θρησκεία. Frankfurt am Main: Suhrkamp 1991, σ. 7-41.

Dux, Günter: Dux, Günter Dux: Προέλευση, λειτουργία και περιεχόμενο της θρησκείας. Στο: Günter Dux (επιμ.): Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie. Wiesbaden: Springer Fachmedien 1973 (= On the theory of religion. Religion and language. Vol. 8), σσ. 7-67.

Mörth, Ingo: Σχετικά με τη νέα έκδοση ενός σημαντικού βιβλίου: „Η αόρατη θρησκεία“ του Thomas Luckmann. In: Swiss Journal of Sociology. 19. τχ. τεύχος 3. Montreux 1993, σ. 627-634. http://soziologie.soz.uni-linz.ac.at/sozthe/staff/moerthpub/LuckmannRezension.pdf [15.02.21].

Sozialwissenschaftliches Archiv Konstanz: Nachruf Thomas Luckmann. https://www.kim.uni-konstanz.de/soz-archiv/aktuelles/nachrufe/nachruf-thomas-luckmann/ [15.02.21].