Ο όρος „Leitkultur“ (κατευθυντήρια κουλτούρα) προέκυψε κατά τη διάρκεια των πολιτικών συζητήσεων για την ένταξη (Novak, 2006, 17). Εισήχθη το 1996 από τον πολιτικό επιστήμονα Bassam Tibi. Σύμφωνα με τον Tibi, η ευρωπαϊκή καθοδηγητική κουλτούρα βασίζεται σε ένα δυτικό φιλελεύθερο σύστημα αξιών, το οποίο βασίζεται στη „δημοκρατία, την κοσμικότητα, τον διαφωτισμό, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κοινωνία των πολιτών“ (Tibi, 2000, 154). Κατά τη διάρκεια των πολιτικών συζητήσεων για τη μεταναστευτική πολιτική, ο όρος συζητήθηκε επανειλημμένα κριτικά. Στην πορεία, ο όρος απέκτησε όλο και περισσότερο πολιτικό χαρακτήρα.
Από τον όρο σε πολιτικό ζήτημα
Σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα „Süddeutsche Zeitung“ το 1998, ο πολιτικός του CDU Jörg Schönbohm χρησιμοποίησε τον όρο „Leitkultur“ ως άμεση αντίθεση προς τον όρο „πολυπολιτισμικό“ και ως προσπάθεια προσδιορισμού της εθνικής ταυτότητας (βλ. ZIELCKE, SZ, 1998). Ο Jörg Schönbohm υποθέτει ότι οι ξένοι αρνούνται να ενσωματωθούν και θεωρεί την καθιέρωση ενός Leitkultur απαραίτητη για την προστασία των αξιών του γερμανικού βασικού νόμου (βλ. Kowitz, SZ, 1998).
Τον Οκτώβριο του 2000, ο Friedrich Merz, τότε επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του CDU, υιοθέτησε τον όρο και ζήτησε κανόνες για τη μετανάστευση και την ενσωμάτωση και, στο πλαίσιο αυτό, επίσης μια ενιαία „φιλελεύθερη γερμανική Leitkultur“ (κατευθυντήρια κουλτούρα) για τη Γερμανία, καθώς μόνο έτσι θα μπορούσε να λειτουργήσει η ενσωμάτωση (Merz, Die Welt, 2000). Κατά συνέπεια, ο όρος „Leitkultur“ συνδέεται με μια συντηρητική κοσμοθεωρία και την αντίστοιχη μεταναστευτική πολιτική (EBD, SZ, 2000). Ομοίως, ο όρος ερμηνεύεται και ως αντίλογος στην πολυπολιτισμικότητα.
Ανανεωμένη ανάκαμψη της συζήτησης για τη Leitkultur
Η προσφυγική κρίση του 2015 έδωσε νέα ώθηση στο ζήτημα της Leitkultur. Το 2017, ο Thomas de Maizière (τότε ομοσπονδιακός υπουργός Εσωτερικών) συνέταξε έναν κατάλογο 10 σημείων σχετικά με τη Leitkultur στη Γερμανία, προκαλώντας μια νέα συζήτηση (de Maizière, Bild am Sonntag, 2017).
Η ιδέα μιας καθορισμένης Leitkultur ως κατευθυντήριας γραμμής για τους μετανάστες έτυχε ιδιαίτερα θετικής υποδοχής στο έντονα συντηρητικό έως δεξιό στρατόπεδο. Για παράδειγμα, η κοινοβουλευτική ομάδα του AfD στο κοινοβούλιο του κρατιδίου της Θουριγγίας δημοσίευσε έγγραφο θέσεων με θέμα „Leitkultur, Identität und Patriotismus“ (κατευθυντήρια κουλτούρα, ταυτότητα και πατριωτισμός), στο οποίο, για παράδειγμα, ζητούσε „η προστασία και η προώθηση της γερμανικής κατευθυντήριας κουλτούρας να συμπεριληφθεί ως κρατικός στόχος στο σύνταγμα και στον βασικό νόμο της Θουριγγίας“ (Κοινοβουλευτική ομάδα του AfD, έγγραφο θέσεων: Leitkultur, Identität und Patriotismus, 2018).
Μια νομική ρύθμιση σχετικά με τη Leitkultur δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Ωστόσο, η βασική ιδέα του Leitkultur ενσωματώθηκε σε ορισμένους νόμους σε επίπεδο κρατιδίου, όπως ο „Βαυαρικός νόμος για την ένταξη“, σύμφωνα με τον οποίο οι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί οφείλουν να „συμβάλλουν στη διδασκαλία της γερμανικής γλώσσας και του Leitkultur“ (FAZ, 2019).
Η συζήτηση για το Leitkultur βλαστάνει ξανά και ξανά στα μέσα ενημέρωσης. Ο Philipp Amthor (CDU), για παράδειγμα, επιχείρησε να δημιουργήσει μια συζήτηση για τη „Leitkultur“ με το δοκίμιό του „Σε καλή κατάσταση; Unser Land braucht eine Leitkultur-Debatte“ (βλ. Amthor, 2020, σ. 5 επ.), ο Philipp Amthor (CDU) επιχείρησε μια νέα προσπάθεια να επαναφέρει το ζήτημα της Leitkultur στο επίκεντρο.
Η κριτική της „Leitkultur
Ο ίδιος ο Bassam Tibi εκτιμά ότι οι δύο κοινωνικές συζητήσεις για τη γερμανική Leitkultur (2000-2017) απέτυχαν (bpb.de, Tibi, 2017). Ο ίδιος επικρίνει ότι ο όρος „Leitkultur“ χρησιμοποιείται χωρίς συναίνεση των έργων του και έτσι „υποθέτονται [σ.σ.: υπονοούνται] ατεκμηρίωτα πράγματα“ (bpb.de, Tibi, 2017).
Επιπλέον, η ύπαρξη μιας Leitkultur αμφισβητείται αποφασιστικά και απορρίπτεται ριζικά από πολλούς πολιτικούς. Προτιμούν να ζητούν την κατανόηση των αξιών και των κανόνων που αντιπροσωπεύει ο βασικός νόμος, όπως η ισότητα ή η ελευθερία της γνώμης (bpb.de, 2020). Στο πλαίσιο αυτό, η Επίτροπος Ένταξης (από το 2017) Aydan Özuguz (SPD) σχολιάζει: „…διότι μια ειδικά γερμανική κουλτούρα, πέρα από τη γλώσσα, απλώς δεν είναι αναγνωρίσιμη […]. Οι συνταγματικοί κανόνες του βασικού νόμου παρέχουν το ρυθμιστικό πλαίσιο για τη συνύπαρξη των πολιτών […]“ (Özuoguz, Tagesspiegel Causa, 2017).
Τέλος, μετά από σχεδόν 20 χρόνια συζητήσεων για το Leitkultur, τίθεται το ερώτημα κατά πόσον έχει νόημα. Ο Ruprecht Polenz (CDU), για παράδειγμα, σχολιάζει ως εξής: „Στην πραγματικότητα θα μπορούσε κανείς να έχει μάθει από όλες αυτές τις συζητήσεις ότι δεν έχουν πραγματικά νόημα. Θα πρέπει να προωθήσουμε μια κουλτούρα συνύπαρξης“. (Polenz, Deutschlandfunk, 2017).
Διεθνής προοπτική
Σε διεθνές επίπεδο, επίσης, οι συζητήσεις σχετικά με την αντίστοιχη Leitkultur φουντώνουν όλο και περισσότερο. Αυτό συμβαίνει και στις ΗΠΑ, όπου επί αιώνες οι μετανάστες έπρεπε να προσαρμοστούν στη γνωστή, λευκή και προτεσταντική κυρίαρχη κουλτούρα. Ωστόσο, η αμερικανική κοινωνία βιώνει μια διαρθρωτική αλλαγή λόγω της αυξανόμενης μετανάστευσης λατινοαμερικανών πολιτών. Μέσω αυτού, η γνωστή καθοδηγητική κουλτούρα υφίσταται αναπόφευκτα μια αλλαγή.
Αυτή η αλλαγή συζητείται έντονα ξανά και ξανά, καθώς τόσο οι φιλελεύθεροι όσο και οι πολιτικά συντηρητικοί πολιτικοί έχουν αυξανόμενο ενδιαφέρον για τους νέους μετανάστες ως πολιτική δύναμη στην εμφανώς συρρικνούμενη εκλογική κοινότητα (βλ. Wergin, Die Welt, 2015).
Παρομοίως, η συζήτηση για τη Leitkultur παίζει ξανά και ξανά σημαντικό ρόλο και στην Καθολική Εκκλησία. Ο Πάπας Φραγκίσκος, για παράδειγμα, σχολίασε: „Δεν έχουμε μια χριστιανική Leitkultur, δεν υπάρχει πλέον! Δεν είμαστε πλέον οι μόνοι που διαμορφώνουμε την κουλτούρα και δεν είμαστε ούτε οι πρώτοι ούτε οι πιο εισακουόμενοι“ (FAZ, 2019). Ο επικεφαλής της εκκλησίας ζητεί επιστροφή στην Καθολική Εκκλησία και μια πιο φιλεύσπλαχνη προσέγγιση των προσφύγων ως χριστιανική καθοδηγητική κουλτούρα (βλ. Zeit online, 2019).
Βιβλιογραφία
Κοινοβουλευτική ομάδα του AfD στο κοινοβούλιο του κρατιδίου της Θουριγγίας: Έγγραφο θέσεων: Leitkultur, Identität, Patriotismus. Erfurt, 2018
AMTHOR, Philipp: Σε καλή κατάσταση; Η χώρα μας χρειάζεται μια συζήτηση για τη Leitkultur, στο: Hauptmann, Ralph &. Brinkhaus, Mark: Eine Politik für morgen, Die junge Generation fordert ihr politisches Recht. Freiburg, Herder Verlag, 2020 σ. 5-6.
KOWITZ: Ο φόβος της ανατροπής. Στο: SZ της 02.09.1998.
NOWAK, Jürgen: Leitkultur und Parallelgesellschaft – Argumente wider einen deutschen Mythos. Frankfurt a.M., 2006. σ. 17.
PAUTZ, Hartwig: Die deutsche Leitkultur: Eine Identitätsdebatte. Η Νέα Δεξιά, ο νεορατσισμός και οι προσπάθειες εξομάλυνσης. Στουτγάρδη, 2005.
Tibi, Bassam,: Ευρώπη χωρίς ταυτότητα; Η κρίση της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. btb. 2000, σ. 154.
ZIELCKE: Ξένοι όταν συναντιόμαστε. Στο: SZ από 27.06.1998.
Κατάλογος πηγών
Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εσωτερικών, για τα κτίρια και τις εσωτερικές υποθέσεις (2017), Leitkultur für Deutschland – Was ist das eigentlich?:
https://www.bmi.bund.de/SharedDocs/interviews/DE/2017/05/namensartikel-bild.html
[τελευταία πρόσβαση: 18.08.2020]
Ομοσπονδιακός Οργανισμός για την Πολιτική Παιδεία (2020), Leitkultur: https://www.bpb.de/nachschlagen/lexika/das-junge-politik-lexikon/161369/leitkultur
[τελευταία πρόσβαση: 18.08.2020]
Ομοσπονδιακός Οργανισμός για την Εκπαίδευση των Πολιτών (2017), Leitkultur als Integrationskonzept :https://www.bpb.de/politik/extremismus/islamismus/255521/leitkultur-als-integrationskonzept-revisited
[τελευταία πρόσβαση στις: 18.08.2020]
Deutschlandfunk (2017), Debatte über Leitkultur:
https://www.deutschlandfunk.de/debatte-ueber-leitkultur-der-begriff-passt-nicht-in-eine.694.de.html?dram:article_id=385088
[τελευταία πρόσβαση στις: 18.08.2020]
Frankfurter Allgemeine Zeitung (2019), „Δεν έχουμε πλέον χριστιανική Leitkultur“: https://www.faz.net/aktuell/politik/inland/papst-franziskus-keine-christliche-leitkultur-mehr-16547259.html
[τελευταία πρόσβαση στις: 20.08.2020]
Frankfurter Allgemeine Zeitung (2019), Bayerisches Integrationsgesetz teilweise verfassungswidrig:
https://www.faz.net/aktuell/politik/inland/bayerisches-integrationsgesetz-teilweise-verfassungswidrig-16516591.html
[τελευταία πρόσβαση στις: 18.08.2020]
Tagesspiegel Causa (2017), Leitkultur degenerates into a cliché of being German: https://causa.tagesspiegel.de/gesellschaft/wie-nuetzlich-ist-eine-leitkultur-debatte/leitkultur-verkommt-zum-klischee-des-deutschseins.html
[τελευταία πρόσβαση στις: 18.08.2020]
Welt (2015), Η νέα Leitkultur των ΗΠΑ: https://www.welt.de/print/wams/politik/article137938554/Die-neue-Leitkultur-der-USA.html
[τελευταία πρόσβαση στις: 20.08.2020]
Zeit online (2019), „Δεν έχουμε πλέον χριστιανική Leitkultur“: https://www.zeit.de/gesellschaft/ausland/2019-12/papst-franziskus-ansprache-katholische-kirche-veraenderungen
[τελευταία πρόσβαση στις: 20.08.2020]