Πατριαρχία και Μητριαρχία

Στην κοινωνιολογία, ο όρος πατριαρχία (από το αρχαιοελληνικό patriá: καταγωγή, φύλο, φυλή, εκτεταμένη οικογένεια και árchein: κυβερνώ) περιγράφει ένα κοινωνικό σύστημα στο οποίο υπάρχει ανισορροπία ισχύος μεταξύ του ανδρικού και του γυναικείου φύλου και οι γυναίκες υποτάσσονται στην ανδρική κυριαρχία. Η έννοια της πατριαρχίας είναι ιδιαίτερα σημαντική, ιδίως στη φεμινιστική θεωρία, προκειμένου να διερευνηθούν οι κοινωνικές ανισότητες και οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών και να „κατανοηθούν ως μέρη ενός συνολικού φαινομένου“ που αποτελεί δομικό πρόβλημα και όχι φυσικό είδος (βλ. Cyba 2008). Σε αυτό το πλαίσιο, ο όρος δεν πρέπει να αναχθεί μόνο σε πολιτικά συστήματα σε ένα χρονικό πλαίσιο, αλλά περιγράφει μια έννοια και μια καθημερινή υπαρκτή κατάσταση, η οποία περιλαμβάνει σε παγκόσμιο επίπεδο όλα τα είδη διακρίσεων εις βάρος των γυναικών σε σχέση με το ανδρικό φύλο (βλ. ό.π.).

Πατριαρχικές δομές διαχρονικά μέχρι σήμερα

Η ανάπτυξη της πατριαρχίας αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα αμφιλεγόμενο θέμα στην επιστήμη, αλλά τα πατριαρχικά φαινόμενα και συστήματα μπορούν να χρονολογηθούν από 3000 χρόνια προ Χριστού (βλ. Cyba 2008). Ολόκληρη η ιστορία των προηγούμενων τεκμηριωμένων χιλιετιών χαρακτηρίζεται από πατριαρχική διακυβέρνηση, η οποία συχνά δικαιολογούνταν κυρίως από την υποτιθέμενη σωματική και πνευματική ανωτερότητα των ανδρών.

Ωστόσο, οι πατριαρχικές δομές εξακολουθούν να είναι επίκαιρες και σήμερα και έχουν δώσει αφορμή για ποικίλες συζητήσεις και κινήματα όσον αφορά την κοινωνική ισότητα των φύλων. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, μόλις το 1918, μετά από δεκαετίες προσπαθειών και τελικά επιτυχημένων διαδηλώσεων, αναγνωρίστηκε στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου (βλ. Bundeszentrale für politische Bildung 2018). Η δηλωμένη υπεροχή των ανδρών μπορεί επίσης να βρεθεί στη διαπίστωση ότι ο βιασμός εντός γάμου θεωρείται ποινικό αδίκημα στη Γερμανία μόλις από το 1997 και προηγουμένως τιμωρούνταν μόνο σε περίπτωση εξωσυζυγικής πράξης (βλ. Deutscher Bundestag 2008). Αυτό σημαίνει ότι μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, η βούληση της γυναίκας για την τέλεση της σεξουαλικής πράξης ήταν νομικά υποδεέστερη της βούλησης του συζύγου της.

Ένα άλλο καθοριστικό χαρακτηριστικό των πατριαρχικών δομών είναι η κυριαρχία των ανδρών σε ηγετικές θέσεις (οι άνδρες καταλαμβάνουν περίπου τα δύο τρίτα των ηγετικών θέσεων), καθώς και το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των δύο φύλων, το οποίο περιγράφει τις διαφορές στις μέσες ακαθάριστες ωριαίες αποδοχές. Σύμφωνα με αυτό, οι γυναίκες κέρδιζαν κατά μέσο όρο 21% λιγότερο από τους άνδρες το 2018 (βλ. Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία 2018) και συνεπώς δεν είναι ίσες ούτε από οικονομικής άποψης.

Μητριαρχία

Σύμφωνα με τον πιο συνηθισμένο ορισμό του όρου, η μητριαρχία (από το λατινικό mater: μητέρα- ελληνικό árchein: κυβερνώ) αναφέρεται σε ένα κοινωνικό σύστημα στο οποίο οι γυναίκες έχουν την υπεροχή στην οικογένεια, το κράτος και την κοινωνική τάξη. Η μητριαρχία φαίνεται έτσι να είναι ανταγωνιστική προς την πατριαρχία ή να την „καθρεφτίζει“. Εναλλακτικοί ορισμοί της φεμινιστικής θεωρίας της μητριαρχίας περιγράφουν την έννοια ως μια ισότιμη, ειρηνιστική κοινωνική τάξη που βασίζεται σε νατουραλιστικές αξίες (βλ. Helduser 2002).

Η Heide Göttner-Abendroth, από την άλλη πλευρά, ορίζει τη μητριαρχία με βάση τις παρατηρήσεις των ακόμη υπαρχόντων μητριαρχικών κοινωνικών συστημάτων (π.χ. Khasi και Garo στη βορειοανατολική Ινδία, Nayar στη νότια Ινδία, λαοί Akan στη δυτική Αφρική κ.λπ.) και την περιγράφει ως μια κοινωνική δομή που διαφέρει πλήρως από την πατριαρχία. Οι κοινωνίες αυτές είναι ως επί το πλείστον αγροτικές κοινωνίες που ζουν σε φυλές, των οποίων οι γυναίκες ελέγχουν τις προμήθειες και έχουν το πάνω χέρι στη λήψη αποφάσεων. Η μητρογραμμικότητα, δηλαδή η κληρονομική γραμμή από την πλευρά της μητέρας, είναι ιδιαίτερα καθοριστική. Σε αυτές τις μητριαρχικές κοινωνίες, μερικές φορές μέχρι και 100 μέλη της φυλής ζουν σε ένα σπίτι και ακολουθούν περαιτέρω, μερικές φορές αυστηρές εσωτερικές οδηγίες (βλ. Göttner-Abendroth 2010).

Ιστορία

Η ιστορία της μητριαρχίας φωτίζεται από διάφορες θεωρίες. Ο Jakob Bachofen, για παράδειγμα, πρότεινε ότι όλων των πατριαρχικών τάξεων προηγήθηκε μια μητριαρχική τάξη. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η γεωργία έδωσε λατρείες στις οποίες, μεταξύ άλλων, λατρεύονταν γυναικείες θεότητες για τη γονιμότητα και οι γυναίκες κατείχαν την πρωτοκαθεδρία. Στη μετάβαση στην πατριαρχία είδε την αντικατάσταση του „γυναικείου“ αισθησιασμού από τον „ανδρικό“ ορθολογισμό (βλ. Helduser 2002).

Στη βάση αυτή, ο Φρίντριχ Ένγκελς, συμπληρωμένος από την έρευνα του εθνολόγου Λιούις Χένρι Μόργκαν, επανερμήνευσε υλιστικά αυτή τη θεωρία και όρισε αυτή την υποτιθέμενη μητριαρχική πρώιμη ιστορική τάξη ως μια κομμουνιστική κοινωνία που αντικαταστάθηκε από την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η δυνητική ύπαρξη μητριαρχικών συστημάτων κατέστησε δυνατό να αναρωτηθεί κανείς αν θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει εναλλακτικά κοινωνικά συστήματα παράλληλα με την πατριαρχία (βλ. ό.π.).

Ωστόσο, η ιστορική ύπαρξη μητριαρχικών κοινωνιών στην αρχαιολογία και την εθνολογία αμφισβητείται έντονα. Αντίθετα, η πιθανότητα μητροκρατίας, δηλαδή η γυναικεία κυριαρχία σε ορισμένους κοινωνικούς τομείς, φαίνεται πολύ πιθανή (βλ. ό.π.).

Η Heide Göttner-Abendroth ορίζει επομένως την ιστορία της μητριαρχίας με βάση τις ακόμη υπάρχουσες μητριαρχικές κοινωνικές μορφές. Σύμφωνα με την ίδια, μητριαρχικά κοινωνικά συστήματα υπήρχαν στις τροπικές, υποτροπικές και εύκρατες ζώνες της γης, τα οποία προέκυψαν με την αντικατάσταση του πολιτισμού των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών από την καλλιέργεια φυτών („νεολιθική επανάσταση“). Σύμφωνα με την Göttner-Abendroth, η μητριαρχική λατρεία καλύπτει μια περίοδο αρκετών χιλιετιών και φθάνει από τη Νεολιθική έως την ύστερη Εποχή του Χαλκού, περιλαμβάνοντας τα παλαιότερα αστικά κέντρα (βλ. Göttner-Abendroth 2010).

Βιβλιογραφία

Cyba, Eva (2008): Patriarchat: Wandel und Aktualität. In: Becker, Ruth/ Kortendiek, Beate (Hrsg.): Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Theorie, Methoden, Empirie. 3. Aufl. Wiesbaden: VS Verlag. S.17–22.

Göttner-Abendroth, Heide (2010): Matriarchat: Forschung und Zukunftsvision. In: Becker, Ruth/ Kortendiek, Beate (Hrsg.) Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Theorie, Methoden, Empirie. 3. Aufl. Wiesbaden: VS Verlag. S: 23–29.

Helduser, Urte (2002): Matriarchat. in: Renate Kroll (Hrsg.): Metzler Lexikon. Gender Studies Geschlechterforschung. Ansätze – Personen – Grundbegriffe. Stuttgart, Weimar: J.B. Metzler. S: 259–260.

Statistisches Bundesamt. Qualität der Arbeit. Frauen in Führungspositionen. https://www.destatis.de/DE/Themen/Arbeit/Arbeitsmarkt/Qualitaet-Arbeit/Dimension-1/frauen-fuehrungspositionen.html [19.09.2020]

Statistisches Bundesamt. Qualität der Arbeit. Gender Pay Gap https://www.destatis.de/DE/Themen/Arbeit/Arbeitsmarkt/Qualitaet-Arbeit/Dimension-1/gender-pay-gap.html [19.09.2020]

Wissenschaftliche Dienste des Deutschen Bundestages (2008): Vergewaltigung in der Ehe: Strafrechtliche Beurteilung im europäischen Vergleich. Fachbereich WD 7. Deutscher Bundestag. https://www.bundestag.de/resource/blob/407124/6893b73fe226537fa85e9ccce444dc95/wd-7-307-07-pdf-data.pdf [19.09.2020]

Wolff, Kerstin (2018): Der Kampf der Frauenbewegung um das Frauenwahlrecht. Bundeszentrale für politische Bildung. https://www.bpb.de/geschichte/deutsche-geschichte/frauenwahlrecht/278701/der-kampf-der-frauenbewegung-um-das-frauenwahlrecht [19.09.2020]