Εξωτισμός

Ο όρος εξωτισμός συναντάται στην κοινωνιολογία, τη λογοτεχνία και την τέχνη, καθώς και στη γλωσσολογία. Τόσο στην κοινωνιολογία όσο και στη λογοτεχνία και την τέχνη, ο όρος εξωτισμός αναφέρεται σε „απροκάλυπτες στάσεις απέναντι στο ξένο“ (von Beyme 2008, σ. 8), ιδίως απέναντι σε ξένους πολιτισμούς. Η λέξη προέρχεται από το ελληνικό επίθετο εξωτικός και σημαίνει „ξένος“, „παράξενος“ (Kuske/Czerny 1999, σ. 616).

Μεταποικιακές σπουδές

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1599, όπως δείχνουν οι μεταποικιακές μελέτες (von Beyme 2008, σ. 7). Το βασικό σημείο είναι ότι οι εκάστοτε άλλοι πολιτισμοί γίνονται αντιληπτοί ως „απομακρυσμένοι -είτε χρονικά, χωρικά είτε κοινωνικά- και ως διαφορετικοί από τον δικό μας πολιτισμό“ (Kuske/Czerny 1999, σ. 616). Από τη μία πλευρά, η στάση αυτή συνδέεται με μια „οριοθέτηση του δικού μας πολιτισμού από τον υποτιθέμενο ξένο πολιτισμό“ (ό.π.). Από την άλλη πλευρά, ο άλλος πολιτισμός αντιμετωπίζεται από μια ατομική οπτική γωνία. Με τον τρόπο αυτό, αντανακλώνται η εκάστοτε „δική της πραγματικότητα, […] οι επιθυμίες και τα όνειρα, καθώς και οι αποτυχίες που απαιτεί η εκάστοτε κοινωνία από τα μέλη της“. (ibid.)

Στερεοτυπία

Συνήθως λαμβάνονται υπόψη και τονίζονται μόνο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ξένου πολιτισμού, όπως για παράδειγμα „φοίνικες, αμμώδεις παραλίες, παζάρια που ξεχειλίζουν από κόσμο, γυναίκες που φορούν μαντίλες ή „φανατικοί με γένια““ (ό.π.). Λόγω των στερεοτύπων, στερείται η αμερόληπτη πρόσβαση στον άλλο πολιτισμό και δεν μπορεί να υπάρξει εντατική ενασχόληση ή έστω προβληματισμός.

Ιστορικά, ο ευρωπαϊκός εξωτισμός ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στην εθνοκεντρική του μορφή. Εδώ ήταν στενά συνδεδεμένος με την αποικιοκρατία. Η αιτιολόγηση της υπεροχής των Ευρωπαίων στην εξουσία ήταν ότι βρίσκονταν υποτίθεται σε „πολιτισμικά ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας“ (ό.π., σ. 617).

Αμφιθυμία

Ο όρος χαρακτηρίζεται από αμφιθυμία. Διότι από τη μία πλευρά περικλείει μια „θετική πλευρά της γοητείας από το ξένο, η οποία προκαλούσε κατανόηση και συμπάθεια“ (von Beyme 2008, σ. 7). Από την άλλη πλευρά, υπάρχει κυρίως η „αρνητική πλευρά της προκατάληψης, του ευρωκεντρισμού, του ιμπεριαλισμού, του ρατσισμού και του σεξισμού“ (ό.π.).

Ιστορική εξέλιξη

Ο von Beyme χωρίζει τις ιστορικές φάσεις του εξωτισμού σε συνολικά τέσσερα στάδια ανάπτυξης: τον προμοντερνισμό, τον ιμπεριαλισμό, τον κλασικό μοντερνισμό και τον μεταμοντερνισμό. (ό.π., σ. 9στ.) „Η γοητεία του εξωτικού έχει μακρά ιστορία και εξελίχθηκε από μια εξαιρετικά ιεραρχική αντίληψη απέναντι στο „ξένο“ άλλων ηπείρων σε μια αντίληψη ισότητας που προέβλεπε ακόμη και την υβριδοποίηση και τον κρεολισμό των πολιτισμών“. (ό.π., σ. 7)

Η αντιμετώπιση των δικών μας

Η ενασχόληση με το ξένο μπορεί ταυτόχρονα να περιλαμβάνει την ενασχόληση „με το δικό μας, με τις δικές μας ανάγκες και συνθήκες“ (Maschke 1996, σ. 9). Σύμφωνα με τον Maschke, το να είναι κανείς ικανός και πρόθυμος να μάθει από άλλους πολιτισμούς μπορεί να θεωρηθεί ως μια θετική διεύρυνση του δικού του ορίζοντα, μέσω της οποίας „τα δικά του προσωπικά και κοινωνικά πρότυπα τάξης“ (ό.π.) μπορούν να προβληματιστούν. „Αναζητά κανείς εναλλακτικές δυνατότητες πολιτισμού, δηλαδή άλλες αντιλήψεις για τον κόσμο, αξίες, συμπεριφορές ή άλλες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς, σχέσεων και οργάνωσης. Συχνά το ξένο βιώνει μια επανεκτίμηση και αποκτά στη διαδικασία αυτή χαρακτήρα προτύπου“. (ό.π.)

Γλωσσολογία

Στη γλωσσολογία, ο όρος εξωτισμός αναφέρεται στον δανεισμό μιας λέξης. Αυτή η δανεισμένη λέξη αντιπροσωπεύει στη γλώσσα του δότη „πράγματα και συνήθειες“ (Schmöe 2016, σ. 192) που είναι χαρακτηριστικές για τον συγκεκριμένο πολιτισμό και „δεν αποτελούν μέρος της πολιτισμικής παράδοσης στη γλώσσα του αποδέκτη“ (ό.π.). Κατά τη χρήση αυτών των εξωτισμών, η σύνδεση με το χαρακτηριστικό πράγμα του πολιτισμού προέλευσης είναι κρίσιμη. Παραδείγματα αυτού είναι η μαλαισιανή λέξη sarong, η οποία στα γερμανικά σημαίνει φούστα του γοφού, καθώς και η ρωσική λέξη balalaika ή ο αγγλικός cowboy (ό.π.).

Από τη στιγμή που το ξένο πράγμα ή η συνήθεια ενσωματώνεται στο γλωσσικό σύστημα της γλώσσας λήπτη, ο όρος εξωτισμός δεν είναι πλέον κατάλληλος. Ένα παράδειγμα είναι η φινλανδική λέξη sauna στα γερμανικά. (Πρβλ. ibid.)

Λογοτεχνία

Schmöe, Friederike (2016): Exotismus. Στο: Helmut Glück u. Michael Rödel (επιμ.): Metzler Lexikon Sprache, 5η έκδ. Στουτγάρδη: J. B. Metzler, σ. 192.

Kuske, Silvia και Astrid Czerny (1999): Orientalism/ Exoticism. Στο: Christoph Auffarth, Jutta Bernard, Hubert Mohr κ.ά. (επιμ.): Metzler Lexikon Religion. Στουτγάρδη: J. B. Metzler, σσ. 616 – 619. Ηλεκτρονικός πόρος διαθέσιμος στη διεύθυνση: https://doi.org/10.1007/978-3-476-03703-9_197.

Maschke, Annegret (1996): Εξωτισμός ή διαπολιτισμική μάθηση. Εθνολογικές προοπτικές για τη Νέα Εποχή και την Ψυχοθεραπεία. Εκδ. από το Διεθνές Ινστιτούτο Συγκριτικής Έρευνας για την Πολιτισμική Θεραπεία. Βερολίνο: VWB Verlag für Wissenschaft und Bildung. (= Ερευνητικές εκθέσεις για τη διαπολιτισμική ιατρική και ψυχοθεραπεία, τόμος 3).

von Beyme, Klaus (2008): Η γοητεία του εξωτικού. Εξωτισμός, ρατσισμός και σεξισμός στην τέχνη. Μόναχο: Wilhelm Fink.